«Ένα βιβλίο που έχει πουλήσει 150.000 αντίτυπα, έχει κάνει 26 εκδόσεις και μεταφράζεται σε περισσότερες από 30 χώρες (μέχρι τον Δεκέμβριο του 2020); Ένα δοκίμιο για τον κλασικό κόσμο και τη γέννηση του βιβλίου; Αλήθεια;» Τέτοιες ερωτήσεις κάνουν όλοι: κριτικοί, δημοσιογράφοι, ακόμα και οι εκδότες ενός φαινομένου των γραμμάτων της Ισπανίας. Μέχρι και η συγγραφέας του αναρωτήθηκε το ίδιο, έκπληκτη. Αυτή είναι η ιστορία ενός αναπάντεχου βιβλίου, που περιβάλλεται τόσο από φωτεινές όσο και από σκοτεινές ζώνες.
Το φωτεινό κομμάτι αυτής της ιστορίας μιλάει για μια συγγραφέα που είχε σχεδόν παραιτηθεί από αυτό τον ρόλο. Ας πούμε πως οι συνθήκες της ζωής της δεν της το επέτρεπαν. Παρ’ όλα αυτά πείσμωσε, κλεισμένη στο γραφείο της, και εμπνεύστηκε ένα βιβλίο. Ο επίλογος της φωτεινής ιστορίας είναι πως το βιβλίο αυτό αποτέλεσε μεγάλη εκδοτική επιτυχία.
Το σκοτεινό κομμάτι της έχει να κάνει με ένα ξεχωριστό παιδί. Ένα παιδί με προβλήματα υγείας, και μάλιστα σοβαρά. Το παιδί αυτό ήταν η «συνθήκη της ζωής» που εμπόδιζε τη μητέρα του να πραγματοποιήσει το όνειρό της. Οι 24 ώρες της ημέρας έπρεπε να αφιερωθούν στο ζωηρό αυτό παιδί, που αλώνιζε στο σπίτι και που πρώτα ήθελε να αφαιρέσει τον ρινογαστρικό σωλήνα του κι ύστερα να της κολλήσει τα πολύχρωμα post-it όπου εκείνη σχεδίαζε το βιβλίο της. Ο επίλογος της σκοτεινής ιστορίας είναι φωτεινός: ο Πέδρο, περίπου εννιά ετών σήμερα, με το ακαταμάχητο χαμόγελο, τον ιδιαίτερο τρόπο ομιλίας του με έναν ερωτηματικό τόνο στο τέλος, το βλέμμα του, που ήταν σαν να έλεγε: «Εσύ κι εγώ καταλαβαινόμαστε», είναι αφοπλιστικός. Εντέλει ο μικρός, τα ψάρια του και οι ζωγραφιές με τις γάτες του επέτρεψαν στη μαμά να τελειώσει το βιβλίο της. Ή μάλλον όχι – σε εκείνον οφείλεται η δημιουργία του. Η μαμά, που δεν μπορούσε να γίνει συγγραφέας εξαιτίας των συνθηκών της ζωής, κατάφερε να το ολοκληρώσει όσο βρισκόταν μαζί του στο νοσοκομείο, στον ελεύθερο χρόνο της. Το βιβλίο αυτό έφερε επιτυχία και ευτυχία, αλλά και έσωσε και ξόρκισε. Ο τίτλος του; Πάπυρος: Η περιπέτεια του βιβλίου από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα.

Ένα δοκίμιο για τη γέννηση του βιβλίου στον αρχαίο κόσμο αρχικά δεν φαινόταν ότι θα έκανε 26 εκδόσεις, θα πούλαγε 150.000 αντίτυπα μέσα σε έναν χρόνο κυκλοφορίας, θα μεταφραζόταν σε περισσότερες από 30 χώρες και θα γινόταν γνωστό από στόμα σε στόμα… Μάλιστα, η συγγραφέας του, που είχε εκδώσει στο παρελθόν άλλα μυθιστορήματα, καθώς και παιδικά βιβλία, θεωρούσε ότι θα ήταν το λιγότερο εμπορικό βιβλίο της. Όμως στις 4 Νοεμβρίου 2020 απέσπασε το Κρατικό Βραβείο Δοκιμίου στην Ισπανία. Έτσι ήρθε και η επίσημη αναγνώριση, πέρα από την αναγνώριση του αναγνωστικού κοινού. Ήταν διάχυτη η αίσθηση ότι η κριτική επιτροπή δεν είχε άλλη επιλογή παρά να βραβεύσει την Irene Vallejo.

Το βιβλίο, η πρώτη εκδοχή του οποίου ήταν χειρόγραφη, γεννήθηκε μέσα σε δύο κακές συγκυρίες. Πρώτον, η Irene Vallejo, όσο το έγραφε, δεν είχε εκδότη. Οι φίλοι της Alfonso Castán και Francisco Muñiz, από τον εκδοτικό οίκο Contraseña στην Αραγονία, που είχε εκδώσει τα προηγούμενα βιβλία της, της εξομολογήθηκαν πως δεν μπορούσαν να εκδώσουν το δοκίμιό της. Όμως την έφεραν σε επαφή με τον Siruela, ο οποίος τελικά εξέδωσε τον Πάπυρο. Έτσι λοιπόν σήμερα η Ofelia Grande, εκδότρια του Siruela, αναφέρει: «Ένα βιβλίο όπως ο Πάπυρος είναι το όνειρο κάθε εκδότη και συγχρόνως μια αδιάσειστη απόδειξη ότι η εκδοτική παραγωγή δεν παύει να μας εκπλήσσει. Οι λόγοι είναι ποικίλοι και πηγαίνουν παραπέρα από τα χιλιάδες αντίτυπα που έχουν ήδη πουληθεί. Πιθανώς το μυστικό της επιτυχίας να βρίσκεται στο ίδιο το κείμενο, που ισορροπεί τέλεια μεταξύ επιστημοσύνης και εκλαΐκευσης, αλλά και στο πάθος με το οποίο το υπερασπίζεται η συγγραφέας του. Το να καταφέρεις ένα δοκίμιο για την ιστορία του βιβλίου να αγγίξει τόσο πολλούς και διαφορετικούς αναγνώστες είναι κάτι a priori αδύνατο. Κι όμως, η απόφαση ήταν ομόφωνη».
Παρόμοια είναι και η προσέγγιση του Αργεντινού συγγραφέα και εκδότη Alberto Manguel, που έγραψε μια ενθουσιώδη κριτική για το βιβλίο της Vallejo στο «Βabelia», ένθετο της εφημερίδας El País. Ο συγγραφέας της Ιστορίας της ανάγνωσης σχολιάζει: «Δεν είναι τυχαίο που σε αυτούς τους καιρούς της απομόνωσης και του εγκλεισμού επιστρέφουμε στη χαρά της ανάγνωσης. Με ευρυμάθεια και οξυδέρκεια, η Irene Vallejo μάς υπενθυμίζει τη σχεδόν ξεχασμένη ιστορία του βιβλίου, του μικρού αυτού αντικειμένου που μας προσφέρει παρηγοριά και μας βοηθάει να επιβιώσουμε».



Η δεύτερη κακή συγκυρία ήταν η ζωή μέσα στα νοσοκομεία, που για την Irene Vallejo ήταν η δεύτερη κατά σειρά ύστερα από την ασθένεια και τον θάνατο του πατέρα της, τον οποίο φρόντιζε. Για πολλούς μήνες η ζωή της κύλησε ανάμεσα σε αναλύσεις, βελόνες, χημειοθεραπείες, εφιαλτικές μεταμοσχεύσεις και αυτή την οικεία μυρωδιά του νοσοκομείου που παύεις να τη μυρίζεις όταν περνάς εκεί πολύ χρόνο, υπερβολικά πολύ χρόνο. Και μόνο όταν την αντικαθιστούσε ο Kike Mora, ο σύντροφός της, πήγαινε σπίτι και αντί για βελόνες είχε μπροστά της τα τετράδιά της με τις σημειώσεις και το πληκτρολόγιο, αλλά και τον πόνο της ψυχής της. «Η συντριπτική πλειονότητα των αναγνωστών μου ούτε καν υποψιάζεται τις δύσκολες συνθήκες κάτω από τις οποίες έγραψα τον Πάπυρο» εξομολογείται η ίδια από το διαμέρισμά της στη λαϊκή γειτονιά του Σαν Χοσέ, στη Σαραγόσα. «Ήμουν έτοιμη να τα παρατήσω… Ο σύντροφός μου κι εγώ λέγαμε διαρκώς πόσο άτυχοι ήμασταν. Δεν ξέραμε όμως πόσο κοντά βρισκόμασταν σε μια καθοριστική αλλαγή. Εάν φεύγοντας από το νοσοκομείο και επιστρέφοντας στο σπίτι δεν αφοσιωνόμουν στη συγγραφή, τότε δεν ξέρω τι θα είχα απογίνει».

Μια μέρα που είχε ήλιο με δόντια διασχίσαμε με την Irene Vallejo τη Σαραγόσα, τα μέρη εκείνα που τη διαμόρφωσαν ως συγγραφέα, και μαζί τη ζωή της με όλες της τις πτυχές, πικρές και γλυκές. Τη συνόδευε ο Kike, που μοιράστηκε μαζί της την απογοήτευση που προκαλεί η εγκατάλειψη μιας ενδιαφέρουσας καριέρας με αντάλλαγμα τη φροντίδα του μικρού αγοριού. Εκείνη άφησε πίσω τα ερευνητικά της σχέδια (είναι διδάκτορας Κλασικής Φιλολογίας) κι εκείνος τις κινηματογραφικές παραγωγές (είναι καθηγητής στο Πανεπιστήμιο της Σαραγόσα).

Στην πραγματικότητα, τα ταξίδια του Πτολεμαίου και του Μεγάλου Αλεξάνδρου, της Κλεοπάτρας και του Μάρκου Αντώνιου, του Αχιλλέα και του Οδυσσέα, του Ησιόδου και του Πλάτωνα, και τόσων άλλων ηρώων και αντιηρώων της αρχαιότητας που κατοικούν στις σελίδες του βιβλίου ξεκίνησαν στο παλάτι της Aljafería. Εκεί το 2015, στη διάρκεια ενός γεύματος όπου η Vallejo μιλούσε διεξοδικά για το υλικό που είχε συγκεντρώσει από την έρευνά της στο πανεπιστήμιο, ο συγγραφέας Rafael Argullol την ενθάρρυνε να το κάνει βιβλίο.



Στα μαρμάρινα τραπέζια και κάτω από τα παράθυρα του πανέμορφου Café de Levante, που χρονολογείται στο 1895, καθόταν η αναγνώστρια Irene Vallejo περνώντας τα απογεύματά της. Το μέρος εκείνο έχει επίσης και συναισθηματική αξία. Εκεί δέκα χρόνια νωρίτερα είχε δώσει το πρώτο της ραντεβού με τον Kike. Το ομολόγησαν μπροστά στον James Rajotte, τον φωτογράφο που έντυσε με τις εικόνες του αυτή τη δημοσίευση. Μάλιστα, έχει απαθανατιστεί η επιστροφή της στο τραπέζι δίπλα στο παράθυρο. «Ήταν πολύ δύσκολα χρόνια και για τους δύο· η επισφάλεια, να μην ξέρεις από πού θα έχεις κάποιο εισόδημα, να υποστηρίζεις την κλίση σου υπό αυτές τις συνθήκες…»

«Και ύστερα από όλα αυτά, τώρα έχετε την αίσθηση ότι επιτέλους τα καταφέρατε;»
«Ναι. Τουλάχιστον έχω την επιβεβαίωση από το περιβάλλον μου, που λέει: “Εντάξει, τώρα έδειξες ότι έχεις ένα επάγγελμα που μπορεί να είναι η δουλειά της ζωής σου”. Άρα αυτού του είδος το άγχος έχει χαθεί».

Περάσαμε από την εντυπωσιακή βιβλιοθήκη του Πανεπιστημίου της Σαραγόσα, εκεί όπου σπούδασε ο Ramón y Cajal. Η Irene Vallejo, συγκινημένη, άγγιξε φορώντας γάντια κάμποσα χειρόγραφα και μια υπέροχη έκδοση της Θείας Κωμωδίας χάρη στη φιλοξενία του βιβλιοθηκονόμου Ramón Abad. Η επόμενη στάση ήταν στο βιβλιοπωλείο Antígona (Αντιγόνη). Βέβαια, το πάθος της Vallejo άρχισε να ζωντανεύει σε ένα άλλο, στο Pórtico, που την πήγαινε μικρή ο πατέρας της. Όμως το Antígona είναι το σπίτι της, ένα από αυτά τα «φαρμακεία βιβλίων» για τα οποία κάνει λόγο η συγγραφέας. Εκεί, ανάμεσα σε ατέλειωτες στοίβες χαρτιών, η βιβλιοπώλισσα Julia Millán μάς δίνει τη δική της εξήγηση για την επιτυχία του Παπύρου: «Η Irene απέδειξε πριν από καιρό πώς ζούσε η κλασική σκέψη και πώς έχει έρθει στο σήμερα. Και είναι καλό που το βιβλίο αυτό αποτελεί εκδοτικό φαινόμενο, γιατί πολλοί άνθρωποι φαίνεται να φοβούνται το δοκίμιο, έχοντας την εντύπωση ότι είναι ένα βαρύ βιβλίο. Η Irene όμως ξέρει να μετατρέπει το ατομικό σε συλλογικό και το αντίστροφο, γι’ αυτό και έχει σπάσει τόσες φόρμες, ακόμα και ανάμεσα σε ανθρώπους του ακαδημαϊκού χώρου που συνήθως βλέπουν υποτιμητικά κάτι τέτοιο».

Αν η εκδοτική αυτή επιτυχία άφησε να διαφανεί κάτι, αυτό είναι ότι οι κλασικοί υπάρχουν γύρω μας, είναι χρήσιμοι, όσο κι αν πολλοί πρεσβεύουν το αντίθετο (οι πιο δύσπιστοι ας διαβάσουν το δοκίμιο του Nuccio Ordine Η χρησιμότητα των άχρηστων γνώσεων). Η συγγραφέας το επιβεβαιώνει: «Σε μια κοινωνία τόσο ανταγωνιστική όσο η δική μας, παραδομένη στην έννοια της επιτυχίας, δεν έχουμε άλλη επιλογή από το να δούμε τα κλασικά βιβλία ως τα πιο επιτυχημένα βιβλία στο πέρασμα των γενεών. Θριαμβεύουν παρά τις ιστορικές αλλαγές, το γκρέμισμα των αυτοκρατοριών, την αλλαγή των γλωσσών, το γεγονός ότι ο πολιτισμός είναι εντελώς διαφορετικός. Η Αινειάδα, η Ιλιάδα, η Οδύσσεια επέζησαν χάρη στην επιτυχία τους».

Ίσως εκεί εντοπίζεται η αιτία που κάποιος όπως ο Mario Vargas Llosa υποκλίθηκε στο βιβλίο αυτό, εξηγώντας και τον λόγο: «Ο Πάπυρος με εντυπωσίασε τόσο, που τον διάβασα απνευστί. Ήταν τέτοιος ο ενθουσιασμός μου, που έκανα κάτι σπάνιο για μένα: έγραψα στη συγγραφέα ένα πολύ τρυφερό σημείωμα συγχαίροντάς τη για την ομορφιά του καλογραμμένου βιβλίου της, στο οποίο όλη η σοφία διαχέεται μέσα σε ένα ωραίο, ευχάριστο, ανεπιτήδευτο χρονικό, που εξηγεί το θαύμα της ανάγνωσης και τα τεράστια οφέλη που μας αποφέρει. Το νιώθεις γιατί διαβάζεις ένα πολύτιμο βιβλίο, στο οποίο περιγράφονται η εξέλιξη της γραφής στην αρχαία Ελλάδα, η σημασία της Βιβλιοθήκης της Αλεξάνδρειας, αλλά και το πόσο σημαντική είναι για την προσωπική ανάπτυξη του καθενός, και για την ίδια την Irene Vallejo και για όλους τους αναγνώστες του κόσμου να μάθουν να διαβάζουν. Δεν μου κάνει εντύπωση που το βιβλίο αυτό είχε τέτοια επιτυχία στην Ισπανία και διεθνώς, γιατί στις σελίδες του ανακαλύπτει κανείς τα αναρίθμητα οφέλη της ανάγνωσης στον άνθρωπο».



Περπατώντας στο πάρκο Grande της Σαραγόσα, κάτω από τα παράθυρα του νοσοκομείου Miguel Servet, η Irene Vallejo καταλήγει στο ποια είναι για την ίδια η ουσία της λογοτεχνικής πράξης: «Πιστεύω ότι ένα βιβλίο γίνεται εκδοτική επιτυχία επειδή δίνει ορισμένες απαντήσεις σε ερωτήματα που απασχολούσαν τους ανθρώπους, χωρίς όμως οι ίδιοι να το συνειδητοποιούν».

Όπως η συγγραφέας ανέφερε σε μια πρόσφατη συνάντηση με αναγνώστες στη δημόσια βιβλιοθήκη Baltasar Gracián de Calatayud, όπου οι παρευρισκόμενοι την άκουγαν προσηλωμένοι, ο Πάπυρος αρχικά είχε μεγαλύτερη έκταση, καθώς περιλάμβανε ένα ακόμα κομμάτι που έφτανε ως την εφεύρεση της τυπογραφίας. «Οι επιμελητές μου όμως στον Siruela μου πρότειναν να επικεντρωθώ στην αρχαιότητα και να μη συμπεριλάβω αυτό το κομμάτι στο βιβλίο, για να μην τρομάξω τους αναγνώστες με έναν ογκώδη τόμο. Έτσι, λοιπόν, έχει μείνει το ανέκδοτο κείμενο που θα μπορούσε να αποτελέσει τον σπόρο για ακόμα ένα βιβλίο, αν και δεν θα ήθελα να γράψω μια συνέχεια». Αυτή δεν ήταν η μόνη αλλαγή που ζήτησε ο Siruela. Ο αρχικός τίτλος του βιβλίου ήταν Una misteriosa lealtad (Μια μυστηριώδης αφοσίωση), ένας φόρος τιμής στον Μπόρχες («Προσεγγίζουμε τα βιβλία με ανυπόμονη ζέση και μυστηριώδη αφοσίωση»), ωστόσο στο τέλος άλλαξε ύστερα από προτροπή της εκδότριας.

Τώρα, μετά τη μεγάλη επιτυχία, η Irene Vallejo έχει να αντιμετωπίσει έναν τρομερό εχθρό, που ονομάζεται βιασύνη. Σε ένα κείμενό της στην El País Semanal έγραφε: «Αιχμάλωτοι της βιασύνης, τρέχουμε χωρίς ανάσα για να φτάσουμε εγκαίρως στον επόμενο στόχο». Και επίσης ονομάζεται και κάτι σαν πειρασμός των συγκυριών. «Ο εκδοτικός χώρος είναι αδηφάγος» εξηγεί «καθώς σε πιέζουν να βγάλεις αμέσως ένα άλλο βιβλίο για να εκμεταλλευτείς την επιτυχία σου, εγώ όμως δεν θέλω να βιαστώ. Τώρα το σημαντικό για μένα είναι να υπερασπιστώ τη δημιουργική μου ελευθερία. Έχω ήδη δηλώσει στον ατζέντη μου ότι δεν θέλω να δουλέψω με συμβόλαιο ή με προκαταβολές. Δεν νομίζω ότι το κοινό έχει ανάγκη ένα βιβλίο μου κάθε χρόνο. Θα ήταν αντιπαραγωγικό».

Όλα φαίνονται πλέον ξεκάθαρα. Έχουν περάσει οι μέρες που εκείνη η πιτσιρίκα εμπιστευόταν τις νύχτες της στο παράλογο, το φανταστικό και το αθώο, που είναι αυτό που επιθυμούν και αυτό που αγγίζει τα παιδιά, προτού η πραγματικότητα αρχίσει να λειτουργεί σαν οδοστρωτήρας. Πάνε οι νύχτες που νόμιζε ότι οι γονείς της, δημόσιοι υπάλληλοι και μανιώδεις αναγνώστες και οι δυο τους σε ένα σπίτι γεμάτο βιβλία, ήταν εκείνοι που κατά τη διάρκεια της ημέρας σκέφτονταν και έγραφαν τα βιβλία που κρατούσε η ίδια αργότερα στα χέρια της. «Ίσως ούτε κι αυτό. Μερικές φορές μου έλεγαν εκείνοι απευθείας τις ιστορίες. Όταν ο πατέρας μου μου αφηγήθηκε την Οδύσσεια, ήμουν πεπεισμένη ότι αυτή ήταν μόνο για μένα». Και σίγουρα έτσι είναι: ήταν μόνο για εκείνη.

Δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα El País, στις 27/12/2020.