Πέρυσι, κατά τη διάρκεια των εορταστικών εκπτώσεων, η Beth Seufer Buss, που εργάζεται στο Bookmarks, ένα ανεξάρτητο βιβλιοπωλείο στο Γουίνστον-Σάλεμ της Βόρειας Καρολίνας, άρχισε να δέχεται μια ασυνήθιστη ερώτηση από πελάτες. «“Έχετε το βιβλίο με το χταπόδι;” ήταν αυτό που άκουγα συνέχεια» λέει. Γνώριζε πολύ καλά ποιο βιβλίο εννοούσαν: τα Πανέξυπνα πλάσματα της Shelby Van Pelt, ένα μυθιστόρημα με πρωταγωνιστή ένα γκρινιάρικο χταπόδι.
Η αύξηση στη ζήτηση ήταν απροσδόκητη, καθώς το μυθιστόρημα είχε κυκλοφορήσει μήνες νωρίτερα, την άνοιξη του 2022. Το εκπληκτικό όμως ήταν ότι οι πωλήσεις συνέχιζαν να αυξάνονται σημαντικά μετά τις διακοπές, τον χειμώνα και την άνοιξη του 2023, και δεν μειώθηκαν ποτέ. «Το βιβλίο με το χταπόδι» ήταν το μυθιστόρημα με τις μεγαλύτερες πωλήσεις στο βιβλιοπωλείο Bookmarks για το 2023 και η ζήτηση εκτοξεύτηκε και πάλι αυτή την εορταστική περίοδο.
«Δεν νομίζω ότι θα σταματήσει αυτό, γιατί όλοι όσοι το διαβάζουν θέλουν να το προτείνουν και σε άλλους» λέει η Beth Seufer Buss, η οποία το έκανε δώρο σε δύο θείες της τα Χριστούγεννα. «Είναι ένα βιβλίο που μπορούν να διαβάσουν όλοι. Ανεξάρτητα από το τι περνάτε ή τι έχετε διάθεση να διαβάσετε, μπορώ απλώς να βάλω αυτό το βιβλίο στα χέρια σας».
Σε ένα απρόβλεπτο περιβάλλον πωλήσεων, όπου viral αναρτήσεις στο TikTok και εφήμερες τάσεις στη λογοτεχνία διαμορφώνουν τη λίστα με τα μπεστ σέλερ, τα Πανέξυπνα πλάσματα είναι μια από αυτές τις ολοένα και πιο σπάνιες ιστορίες επιτυχίας: ένα «ήσυχο», ξεχωριστό συγγραφικό ντεμπούτο που έχει ενισχυθεί από την αγνή αγάπη των βιβλιοπωλών και τις προτάσεις από στόμα σε στόμα.

Μέχρι σήμερα το μυθιστόρημα έχει πουλήσει 1,4 εκατομμύρια αντίτυπα, ένας εντυπωσιακός αριθμός για ένα ντεμπούτο με αφηγητή ένα πεισματάρικο χταπόδι. Τον Δεκέμβριο οι πωλήσεις ξεπέρασαν εκείνες της περσινής εορταστικής περιόδου και το μυθιστόρημα επανεμφανίστηκε πρόσφατα στη λίστα των ευπώλητων σκληρόδετων μυθιστορημάτων των New York Times.
Η πορεία του βιβλίου αντικατοπτρίζει τη συνεχή μεταβολή που παρατηρείται στον συγκεκριμένο κλάδο, με πωλήσεις παλαιότερων τίτλων να ξεπερνούν τις νέες εκδόσεις. Από τους 50 τίτλους λογοτεχνίας που ήταν πρώτοι σε πωλήσεις το 2023, μόνο 16 εκδόθηκαν μέσα στο 2023, ενώ οι υπόλοιποι ήταν στην backlist, σύμφωνα με τα στοιχεία που έδωσε στη δημοσιότητα η υπηρεσία Circana BookScan. Ορισμένα από τα μυθιστορήματα με τις μεγαλύτερες πωλήσεις φέτος, όπως το Tomorrow, and Tomorrow, and Tomorrow της Gabrielle Zevin και τα Μαθήματα Χημείας της Bonnie Garmus, έχουν κυκλοφορήσει εδώ και περίπου ενάμιση χρόνο. Και οι δύο αυτοί τίτλοι σημείωσαν υψηλότερες πωλήσεις φέτος απ’ ό,τι πέρυσι.

Η ασυνήθιστη ζήτηση που είχαν τα Πανέξυπνα πλάσματα ξάφνιασε ακόμα και τον ίδιο τον εκδότη του, τον οίκο Ecco. Συνήθως οι πωλήσεις βιβλίων είναι αυξημένες τις εβδομάδες αμέσως μετά την έκδοσή τους, καθώς υπάρχει η προβολή από τα μέσα ενημέρωσης και τους κριτικούς, και γρήγορα μειώνονται. Έπειτα όμως από μια σύντομη περίοδο «παύσης» το καλοκαίρι του 2022, οι πωλήσεις του ντεμπούτου της Shelby Van Pelt ανέκαμψαν και στη συνέχεια αυξήθηκαν, επαναφέροντάς το στις λίστες των μπεστ σέλερ του 2023. Μέχρι σήμερα ο εκδοτικός οίκος Ecco έχει ανατυπώσει το μυθιστόρημα 28 φορές.
«Έχει όλα τα χαρακτηριστικά μιας επιτυχίας» δηλώνει η Kristen McLean, αναλύτρια στην υπηρεσία Circana BookScan. «Επιστρέφουμε στις παλιές καλές συνήθειες, στις προτάσεις βιβλίων από στόμα σε στόμα, από έναν βιβλιοπώλη ή από κάποιον φίλο».
Η Shelby Van Pelt, πρώην χρηματοοικονομική σύμβουλος, άρχισε να αναπτύσσει την ιδέα της για το μυθιστόρημα το 2013, όταν παρακολουθούσε ένα εργαστήριο δημιουργικής γραφής στο Πανεπιστήμιο Emory στην Ατλάντα. Μία από τις εργασίες της ήταν να γράψει ένα διήγημα από μια ασυνήθιστη οπτική γωνία. Κι εκείνη σκέφτηκε ένα χταπόδι, κουρασμένο και απογοητευμένο από τον εγκλεισμό του σε ένα ενυδρείο. Ο δάσκαλός της ζήτησε να της μιλήσει μετά το μάθημα και της πρότεινε να χτίσει κάτι μεγαλύτερο γύρω από τον χαρακτήρα της. Τότε άρχισε να δημιουργεί το λογοτεχνικό πορτρέτο του ήρωά της.
Στην αρχή δεν την ανησυχούσε το δημιουργικό ρίσκο που έπαιρνε με το εξαιρετικά ευφυές χταπόδι-αφηγητή της, καθώς δεν πίστευε ότι το έργο της θα έβλεπε ποτέ το φως της δημοσιότητας. «Δεν σκεφτόμουν και τόσο αν θα ήταν κάτι που θα μπορούσε να πουλήσει» επισημαίνει «αφού ποτέ δεν πίστευα ότι θα το διάβαζε κάποιος».
Συνέχισε να παίζει με τον χαρακτήρα της, ώσπου είδε τη δυνατότητα να γράψει ένα μυθιστόρημα, σύντομα όμως συνειδητοποίησε ότι θα ήταν δύσκολο να δημιουργήσει ένα ολόκληρο βιβλίο από την οπτική γωνία ενός χταποδιού. Έτσι σκέφτηκε την Τόβα, μια χήρα με οδυνηρό παρελθόν που εργάζεται ως καθαρίστρια στο ενυδρείο. Η ιστορία διαδραματίζεται σε μια φανταστική πόλη στη δυτική πλευρά των Ηνωμένων Πολιτειών, εκεί όπου γεννήθηκε και μεγάλωσε η συγγραφέας, ενώ για τον χαρακτήρα της Τόβα η Shelby Van Pelt άντλησε στοιχεία από τη στωική Σουηδή γιαγιά της.
Η Τόβα αναπτύσσει μια παράξενη φιλία με τον Μάρκελο, το γιγάντιο χταπόδι του Ειρηνικού που «φιλοξενείται» στο ενυδρείο όπου εκείνη δουλεύει. Καθώς η πλοκή εκτυλίσσεται, η Τόβα εκμυστηρεύεται στον Μάρκελο το παρελθόν της, του εξομολογείται ότι τη βασανίζει η εξαφάνιση του γιου της πριν από τρεις δεκαετίες και της προκαλεί ανησυχία το αβέβαιο μέλλον της ως ηλικιωμένης γυναίκας που ζει μόνη της. Η σχέση τους γίνεται βαθύτερη, και η Τόβα βοηθάει τον Μάρκελο να βρει λίγη ελευθερία, καθώς αυτός βγαίνει κάθε βράδυ από το ενυδρείο και περιπλανιέται στον χώρο.
Η Shelby Van Pelt πέρασε αρκετά χρόνια ξαναγράφοντας τα πρώτα κεφάλαια, και με έναν γνωστό της έκαναν μια «συγγραφική» συμφωνία να ολοκληρώσουν μαζί τα βιβλία τους. Έγραψε το μεγαλύτερο μέρος του το 2020, στην κορύφωση της πανδημίας, όταν ήταν σπίτι με τα παιδιά της, 4 και 6 ετών τότε.

Τον Νοέμβριο του 2020 έστειλε την ιδέα της σε αρκετούς ατζέντηδες. Μία από αυτούς, η Kristin Nelson, της απάντησε αμέσως γραπτώς. «Μου έδειξαν την ιδέα αυτή στο γραφείο και μου είπαν ότι αυτό το βιβλίο ή είναι εξαιρετικό ή σκέτη τρέλα, γιατί έχει ένα χταπόδι που μιλάει» αναφέρει η Nelson.
Τελικά το χειρόγραφο στάλθηκε στους εκδότες λίγο μετά την προβολή του ντοκιμαντέρ «My Octopus Teacher», που παρουσιάζει τον εκπληκτικό δεσμό που αναπτύσσεται ανάμεσα σε έναν άντρα και ένα χταπόδι.
«Και να είχα προσπαθήσει, δεν θα μπορούσα να το σχεδιάσω καλύτερα» επισημαίνει η Van Pelt. Όταν η Helen Atsma, επικεφαλής του εκδοτικού οίκου Ecco, άκουσε την υπόθεση του βιβλίου, έδειξε έντονο ενδιαφέρον, αλλά ήταν και κάπως επιφυλακτική. Είχε παρακολουθήσει το ντοκιμαντέρ και ήταν περίεργη να δει μια φανταστική αναπαράσταση του μυαλού ενός χταποδιού, αλλά προβληματιζόταν αν θα μπορούσε να υλοποιηθεί επιτυχώς. «Σκέφτηκα ότι αυτή θα είναι μια δύσκολη φωνή» αναφέρει. «Και τότε σκέφτηκα: Ή θα βγει πολύ καλό ή πολύ κακό».
Το πρώτο κεφάλαιο ξεκινάει με τον Μάρκελο, καθώς αντιτάσσεται στην εξόντωση που του προκαλεί η αιχμαλωσία. Αυτό κέρδισε αμέσως την Atsma. Ο εκδοτικός οίκος Ecco απέκτησε το μυθιστόρημα μέσα από δημοπρασία, με εξαψήφια προκαταβολή, και το πρόβαλε ως ένα από τα μεγάλα ντεμπούτα του για το 2022.

Τα Πανέξυπνα πλάσματα ξεκίνησαν δυναμικά τον Μάιο, με μεγάλες παραγγελίες από βιβλιοπωλεία όπως τα Target και Barnes & Noble. Έλαβαν ώθηση όταν η συγγραφέας Jenna Bush επέλεξε το βιβλίο για την τηλεοπτική λέσχη «Read with Jenna», η οποία οδήγησε και στην εμφάνιση της Van Pelt στην εκπομπή «Today». Από την πρώτη εβδομάδα της κυκλοφορίας του, το μυθιστόρημα επιλέχθηκε για τη λίστα Indie Next List, μια συλλογή πολυαναμενόμενων νέων βιβλίων από ανεξάρτητα βιβλιοπωλεία, και μπήκε στη λίστα με τα μπεστ σέλερ των New York Times.
Η δημοσιότητα ήταν τεράστια αλλά και αγχωτική για τη Shelby Van Pelt, μια μητέρα που μεγάλωνε τα παιδιά της στο σπίτι και δεν είχε συνηθίσει να κάνει δημόσιες εμφανίσεις.
Λίγο μετά την κυκλοφορία του, η δυναμική του βιβλίου περιορίστηκε. Το μυθιστόρημα βγήκε από τη λίστα των Times έπειτα από μία εβδομάδα και οι πωλήσεις παρέμειναν ως επί το πλείστον στάσιμες το καλοκαίρι.
Μήνες αργότερα, λίγο πριν από την περίοδο των εορτών, το βιβλίο βρέθηκε σε πολλές λίστες με τα καλύτερα του 2022 και η ζήτησή του άρχισε να αυξάνεται και πάλι. Έγινε αγαπημένος τίτλος σε λέσχες ανάγνωσης και η Van Pelt έκανε παρουσιάσεις σε εκατοντάδες λέσχες, βιβλιοπωλεία και λογοτεχνικά φεστιβάλ. Μέσα στο 2023 έδωσε περισσότερα από 1,1 εκατομμύρια αντίτυπα, υπερτριπλασιάζοντας τις πωλήσεις των 300.000 του 2022.
Ο Daniel Goldin της Boswell Book Company στο Μιλγουόκι επισημαίνει ότι τα Πανέξυπνα πλάσματα ήταν ένα από τα αγαπημένα βιβλία του καταστήματος, που τόσο ο ίδιος όσο και το υπόλοιπο προσωπικό συνιστούσαν στους πελάτες τους να διαβάσουν. Όμως ήξερε ότι το βιβλίο ήταν «αειθαλές» όταν έναν χρόνο μετά την κυκλοφορία του ο κόσμος συνέχιζε να πηγαίνει στο κατάστημα και να το ζητάει.

«Πάντα αναζητάμε ένα βιβλίο τόσο καλό ώστε οι ίδιοι οι πελάτες να το πουλάνε ο ένας στον άλλον, και αυτό ακριβώς συμβαίνει με το συγκεκριμένο» επισήμανε. «Μερικές φορές μάλιστα σε ανεξέλεγκτο βαθμό».
Οι πωλήσεις της σκληρόδετης έκδοσης ήταν τόσο μεγάλες, που ο εκδοτικός οίκος Ecco ανέβαλε τη χαρτόδετη έκδοση, η οποία προς το παρόν έχει προγραμματιστεί για τον χειμώνα του 2025. Οι βιβλιοπώλες αναμένουν ότι τα Πανέξυπνα πλάσματα θα σημειώσουν περαιτέρω άνοδο στις πωλήσεις όταν κυκλοφορήσει και η χαρτόδετη έκδοση, κι αν γίνει η κινηματογραφική του διασκευή (η μεταφορά του βιβλίου στη μεγάλη οθόνη είναι ήδη υπό συζήτηση με τους Anonymous Content και Clubhouse Pictures).
Εντωμεταξύ η Van Pelt, που ζει έξω από το Σικάγο, συνεχίζει να κάνει ομιλίες και να εμφανίζεται σε λέσχες ανάγνωσης. Συχνά, όταν επισκέπτεται ένα βιβλιοπωλείο ή μια βιβλιοθήκη για κάποια εκδήλωση, της λένε ότι οι αναγνώστες κάνουν χαμό για «το βιβλίο με το χταπόδι».
«Έπρεπε να του δώσω τον τίτλο Το βιβλίο με το χταπόδι» λέει χαμογελώντας η Shelby Van Pelt. «Θα ήταν πιο επιτυχημένος τίτλος».

Το κείμενο της Alexandra Alter δημοσιεύτηκε στις 30/12/2023 στους New York Times.
Μετάφραση: Ειρήνη Μανιατοπούλου