[...] η Παπαδάκη του Ελευθερίου είναι ένα καλά σχεδιασμένο μυθιστορηματικό πρόσωπο, που διασφαλίζει μέχρι κεραίας τη συμμετοχή μας στο ξετύλιγμα της ζωής της. Το πρόσωπο, αυτό, άλλωστε, αποτελεί ως χαρακτήρας και το σημαντικότερο ατού του βιβλίου.

 

Το βιβλίο δεν είναι ιστορική μελέτη, επιδιώκει να προσεγγίσει, όχι να αποδώσει πλήρως και με απόλυτη μεθοδολογική σαφήνεια, την περίοδο και τα συμβάντα της. Κι όσο η επίσημη ιστοριογραφία αποφεύγει να αγγίξει σε ευρεία έκταση πολλά από τα θέματα-ταμπού που παρελαύνουν από τις σελίδες του, θα είναι μια καλή αφορμή να αποκομίσει κάποιος (πέρα από αναγνωστική ευχαρίστηση) και μια καλή πρόγευση για όσα κάποτε θα ειπωθούν ανοικτά. 

Είναι πραγματικά γενναίο το εγχείρημα του Μάνου Ελευθερίου: Με ακεραιότητα και νηφαλιότητα ιστοριοδίφη, υπηρετεί με εξαίσια λογοτεχνική γραφή την έρευνα, τολμώντας παράλληλα να προσδώσει στην Αριστερά της εποχής ένα ρόλο που δεν συνηθίζεται στην εγχώρια λογοτεχνία – αυτόν του στυγερού εκτελεστή. Μέσα στις σελίδες του παρελαύνουν αυτούσια ιστορικά αρχεία, γεγονότα, νοοτροπίες, γνωστά και παραποιημένα ονόματα, φαντάσματα μιας ρημαγμένης Ελλάδας, που ψάχνει το σωστό και το άδικο στα συντρίμμια του παραλόγου.
Μια από τις λίγες φορές που η λογοτεχνία τίθεται στην υπηρεσία της ιστορικής έρευνας, ψάχνοντας να αποκαταστήσει, να νοικοκυρέψει μια από κείνες τις ιστορίες που οι λέξεις και η φαντασία μπορούν να χειριστούν πιο ανθρώπινα από μας τους ανθρώπους. 

Μια ιστορία βγαλμένη από τα σπλάχνα του Εμφυλίου Πολέμου, τις ζαριές της μοίρας και το σκοτεινό πρόσωπο της εποχής. Με φόντο την εκτέλεση μιας διάσημης για την εποχή της ηθοποιού, ο Ελευθερίου μπλέκει το παρελθόν με το παρόν και μέσα από τις έρευνες ενός νέου γιατρού, αφήνει ν’ αναδυθεί όλο το μυστήριο της ηρωίδας του. Με αφήγηση «ήσυχη» και με γλώσσα απλή αλλά διάστικτη από τα ντοκουμέντα της εποχής, ξαναβρίσκουμε τις αγάπες του συγγραφέα. Τον κόσμο του θεάτρου, τη φθορά, την απώλεια, την εμμονή στη λεπτομέρεια της ιστορίας αλλά και της ανώνυμης ζωής. 

Ένα σπαρακτικό μυθιστόρημα που διαβάζεται με αμείωτο ενδιαφέρον.
 

[...] η μεγάλη ικανότητα του Μάνου Ελευθερίου συγκεντρώνεται στο χάδι της παρατηρητικότητάς του. Η μολυβιά του έχει αφή για τις πιο μικρές λεπτομέρειες. Συναντά τις πληροφορίες, τις φωτοσκιάσεις, την υφή των υφασμάτων και τα χρηστικά αντικείμενα με τις ίδιες αξίες. Συμβολίζει τη ζωή χρησιμοποιώντας αισθητική και αισθησιασμό, ενώ αναζητά και βρίσκει τις μικρές χειρονομίες. 

Το δεύτερο μυθιστόρημα του Μάνου Ελευθερίου εκτυλίσσεται στην αρχή του εμφυλίου με άξονα την Ελένη Παπαδάκη –αν και πουθενά δεν αναφέρεται το όνομά της-, υπαρκτό και μεγάλο ταλέντο του θεάτρου που εκτελέστηκε από τον ΕΛΑΣ στα Δεκεμβριανά, αλλά και στα παιχνίδια του χρόνου βρίσκεται ζωντανή πενήντα χρόνια μετά...
Τα 40.000 αντίτυπα που τυπώνονται μονοκοπανιά ίσως αποδειχτούν λίγα για τη ζήτηση. 

Αν και με μια πρώτη ανάγνωση σου δίνεται η εντύπωση ότι τελικός σκοπός του [Μάνου Ελευθερίου] είναι η υπεράσπιση-αποκατάσταση της Παπαδάκη λόγω των αναφορών που κάνει σε πολλές περιπτώσεις ανθρώπων που έσωσε από τους Γερμανούς, καθώς και η απόδοση ευθυνών στην Αριστερά, ίσως είναι απαιτητέα και μια τρίτη ή τέταρτη ανάγνωση για να εντοπίσεις πολλά σημεία τα οποία μαρτυρούν ξεκάθαρα την αντικειμενικότητά του ή, μάλλον, τη δύσκολη ισορροπία που ήταν απαιτητή για να χαραχθούν οι επικίνδυνες γραμμές. Ο έντιμος αναγνώστης, αυτός που δεν θα θελήσει να πάρει εύκολα θέση απέναντι στο πρόβλημα, έχει μπροστά του ένα αρκετά σοβαρό θέμα αξιολόγησης και επιλογής [...]
Ο Ελευθερίου καταγράφει ευαίσθητα, δίκαια, αλλά και άκρως συναισθηματικά μια από τις πιο ταραγμένες σελίδες της πρόσφατης νεοελληνικής ιστορίας. Πρόκειται για ένα αισθητικό αφιέρωμα γραμμένο με τάλαντο και γνώση. Το βέβαιο είναι ότι μελλοντικά έχει να συμπράξει σε ένα γενικότερο διάλογο για τα γεγονότα της εποχής. Η ιστορία της Παπαδάκη μπορεί να δώσει ένα θέμα στη λογοτεχνία, το οποίο επί του προκειμένου αξιολογήθηκε κατά τον καλύτερο τρόπο. 

Πριν διαβάσεις το καινούριο βιβλίο του Μάνου Ελευθερίου, «Η γυναίκα που πέθανε δύο φορές», έχω να σου δώσω μία απλή ταξιδιωτική οδηγία. Όχι να προσέχεις κάτι, αλλά να μην προσέχεις απολύτως τίποτα. Μην προσπαθήσεις να φυλάξεις το εαυτό σου από κάτι που νομίζεις πως θα του κάνει κακό. Η μεγάλη λογοτεχνία είναι ανίκανη να σου κάνει κακό, και κρίνεται μόνο ως μεγάλη λογοτεχνία και όχι ως πολιτική μπροσούρα. Όσες φορές μπερδέψαμε αυτά τα δύο, χάσαμε πολύ δρόμο. Κάποιοι ηλικιωμένοι Αριστεροί ενοχλήθηκαν με το βιβλίο. Οι περισσότεροι συνομήλικοί μου Αριστεροί, το βρήκαν πολύ δυνατό. Δικαιολογώ και τους δύο. Ας πούμε πως οι νεότεροι δεν έχουμε λόγο να φοβηθούμε την εμπλοκή μας στα ρουλεμάν μιας ανείπωτης συνενοχής. Και ας πούμε πως όσοι ανέβηκαν έναν Γολγοθά στον Εμφύλιο έχουν κάθε λόγο να ρωτάνε γιατί δεν αναφέρονται στο βιβλίο και τα εγκλήματα της Δεξιάς παράταξης. Δεν ήταν υποχρεωμένος ο Ελευθερίου να κάνει κάτι τέτοιο. Δεν έστησε την πλάστιγγα του Εμφυλίου, έγραψε ένα σημαντικό βιβλίο για ένα συγκεκριμένο γεγονός.
Όμως αν έμενε μόνο εκεί στην απλή καταγραφή, θα είχε χάσει την επαφή με τη μεγάλη λογοτεχνία. Δεν την έχασε γιατί με έναν τρόπο σχεδόν Ντοστογιεφσκικό αφηγήθηκε την ψυχή. Την ψυχή, όταν χαθούν όλες οι σταθερές. Και σε τελική ανάλυση οι άνθρωποι –ως άνθρωποι- κρίνονται από την ανθρωπιά τους, όπως και τα ζώα κρίνονται από τις ιδιαίτερες επιδεξιότητές τους. Αυτή είναι η ιδεολογία μας.
Μπροστά σε έναν εμφύλιο πόλεμο, ο πόλεμος τακτικών στρατευμάτων μοιάζει με παράσταση στο Ηρώδειο. Εκεί που το πιο ευτελές είναι η ανθρώπινη ζωή και εκεί που το εσωτερικό σκοτάδι φωτίζει το πιο σαρκοβόρο κομμάτι μας. Των ανθρώπων, όχι των ιδεολογιών.
Το βιβλίο αυτό έπρεπε να κυκλοφορήσει. Και σαν λογοτεχνία και σαν Ιστορία. Εκείνη η θεοσκότεινη περίοδος της Ιστορίας μας έχει κρύψει πολύ πράμα κάτω από το χαλί. Έχει πολύ χώμα τυφλής εκδίκησης που πρέπει να αφαιρεθεί για να καθαρίσουν τα μικρά ή μεγάλα κομμάτια ιδεολογίας και διαφορετικής αντίληψης του Κόσμου, που σαφώς και υπήρχαν.
Δεν ξέρω αν έχει νόημα να κρίνουμε εμείς το τι ήταν εκείνο που οδήγησε τότε απλούς ανθρώπους στις πιο αποτρόπαιες πράξεις. Σίγουρα όμως οφείλουμε –ακόμη κι αν κάποτε τις κατανοήσουμε- να μην τις δικαιολογούμε άλλο. Για να μην τις συναντήσουμε μπροστά μας στις μάχες που έρχονται. 

Όλοι οι ποιητές χρωστάνε στην πεζογραφία. Μάλιστα όταν αποφασίζουν να ξεπληρώσουν στα χρόνια της ωριμότητας, το αποτέλεσμα συνήθως υπερβαίνει τα αναμενόμενα. Με τον «Καιρό των χρυσανθέμων» ο Ελευθερίου δεν ασκήθηκε μόνο στην ανάκληση του ντόπιου 19ου αιώνα, αλλά εγκαινίασε συνάμα και ένα είδος ιστορικού χρονικού χωρίς σαθρή νοσταλγία. Με το ίδιο πνεύμα [...] μεταφέρθηκε στην εποχή των Δεκεμβριανών για να αναστήσει τη διάσημη Ελένη Παπαδάκη που εκτελέστηκε από μέλη του ΕΛΑΣ το 1944. Για τους ανθρώπους του θεάτρου (του παλκοσένικου αλλά και του ιστορικού θεάτρου, και δη της Αριστεράς) αυτές οι σελίδες θα κάψουν καρδιές διότι δεν καταγγέλλουν, απλώς θρηνούν σιωπηλά γεγονότα που αποσιωπήθηκαν και λησμονήθηκαν. 

Η ζωντανή αφήγηση του Μάνου Ελευθερίου συνδυάζει τη λογοτεχνία με τα ιστορικά γεγονότα, με μαρτυρίες, αποσπάσματα πρακτικών από δίκες και χιλιάδες αποκόμματα από εφημερίδες της εποχής. Η Ελένη Παπαδάκη ήταν ένα επώνυμο θύμα, υπάρχουν δηλαδή για την περίπτωσή της δημοσιεύματα, ανακρίσεις, ανακοινώσεις. Δεν είναι όμως αυτό που θα χαρακτηρίζαμε case study για το λουτρό αίματος μεταξύ των αμάχων. Ήταν όλοι αναλώσιμοι. Κομπάρσοι. Θύτες και θύματα. Δεν γνώριζαν ποιον υπάκουαν. Δεν ήξεραν γιατί. Για έναν καλύτερο κόσμο; Για να γλιτώσουν οι ίδιοι; Η μυθιστορηματική ζωή δίνει αφορμή για μια ηθική συζήτηση για την τραγκή εκείνη περίοδο. 

Εκείνο που γίνεται συναρπαστικό είναι ότι όλη αυτή η ιστορική, πρώτα, και λογοτεχνική, μετά, παραπλάνηση του αναγνώστη από το συγγραφέα πραγματοποιείται με τέτοια τεχνική που και τους ερευνητικούς ερασιτεχνισμούς μετατρέπει σε εκμαυλιστική αφήγηση και την αφαιρετική, υπερβατική και, συνάμα, αιρετική έκφραση μεταμορφώνει σε θεατρικό τοπίο, σε σκηνικό θεάτρου, μέσα στο οποίο εξελίσσεται ένα έργο κάμποσων ωρών.
Ο Μάνος Ελευθερίου δεν είναι ο πρώτος που επιχειρεί, τελευταία, την αναμόχλευση μικρών ή μεγαλύτερων συμβάντων για να κάνει λογοτεχνία. Το έκανε ο ίδιος και στο βιβλίο του «Ο καιρός των χρυσανθέμων». Η υπόθεση που διαχειρίζεται τώρα είναι εκείνη του θανάτου της μεγάλης ηθοποιού Ελένης Παπαδάκη. Και τη διαχειρίζεται σωστά. Και με την αφαίρεση του ερασιτέχνη ερευνητή και με τη μαεστρία του θεατρικού σκηνοθέτη, ο οποίος επιτρέπει στον εαυτό του σκηνικά περάσματα παρεμβατικής μνήμης, πότε ως δικαστής και κριτής των γεγονότων, πότε ως γυμνός ηθοποιός, κυνηγημένος από την ωμή πραγματικότητα των ανθρώπων και των εγκλημάτων μιας εποχής, που, ματαίως, προσπαθεί να κρατήσει το ιδεολογικό της προσωπείο και πότε ως διασπορέας ή συντηρητής ιστορικών ψιθύρων, διακινούμενων στις κουΐντες του κόσμου από ανθρώπους που ήταν πραγματικά υπεύθυνοι για τα πράγματα. [...]
Το βιβλίο του Μάνου Ελευθερίου[...] είναι ένας μύθος για όσους ακόμη σέρνουμε κάτι από «τότε», που θα μετεξελιχθεί σε πραγματικό λογοτέχνημα για τις επόμενες γενιές.
Είναι βιβλίο που θα κρατήσει πολύ. Ιδιαίτερα, τα κομμάτια, εκεί, κάπου μετά τη σελίδα 250, όπου διάβαζα κρατώντας την ανάσα μου για να μη διακόψω το εκπληκτικό ποιητικό παραλήρημα του συγγραφέα. 

Γενναία βουτιά στη ζοφερή περίοδο των Δεκεμβριανών κάνει ο Μάνος Ελευθερίου στο καινούργιο του μυθιστόρημα. Από τις πιο σκοτεινές σελίδες της εποχής, η δολοφονία της κορυφαίας ηθοποιού Ελένης Παπαδάκη από την Πολιτοφυλακή του ΕΛΑΣ. Οι ακριβείς λόγοι της δολοφονίας δεν εξιχνιάσθηκαν ποτέ, ούτε στη δίκη που ακολούθησε αργότερα. Ο Μάνος Ελευθερίου, με βάση ντοκουμέντα της εποχής, πρακτικά δικαστηρίων, ειδήσεις εφημερίδων, πρακτικά του ΚΚΕ, μαρτυρίες, καθώς και έγγραφα του Σωματείου Ελλήνων Ηθοποιών, προσπαθεί να ρίξει μυθιστορηματικό φως στο τραγικό εκείνο γεγονός. Τονίζω μυθιστορηματικό. Διότι ο συγγραφέας γράφει μυθιστόρημα και όχι ιστορική μελέτη, άρα είναι θεμιτά και τα μυθιστορηματικά του τεχνάσματα. [...] Ο γνωστός και βραβευμένος ποιητής και συγγραφέας προσεγγίζει με έξυπνα μυθιστορηματικό τρόπο το ζοφερό αυτό γεγονός. [...]
Ένα ιδιαίτερα ενδιαφέρον μυθιστόρημα, που και θα διαβαστεί και θα συζητηθεί. 

Η ιστορία μπλέκεται με τη συναρπαστική μυθιστορηματική γραφή σ’ ένα βιβλίο-αναδρομή στο ελληνικό παρελθόν, που κανείς δεν υποψιάζεται πόσο πίσω φθάνει...
[...] η ακατάλυτη πένα του κ. Μάνου Ελευθερίου αποφάσισε να δώσει μια μυθιστορηματική διάσταση σε ένα πρόσωπο υπαρκτό, τη γνωστή ηθοποιό του θεάτρου Ελένη Παπαδάκη. Άλλωστε η διάσημη «Καλλιτέχνιδα» [...] στοίχειωσε τις αναμνήσεις αρκετών συγγραφέων και τις αιματοβαμμένες σελίδες του ελληνικού εμφυλίου. Μεταξύ αυτών και του βραβευμένου συγγραφέα κ. Ελευθερίου που εισχώρησε στο τεράστιο αρχείο της και βρήκε στο πρόσωπό της την ιδανική ηρωίδα του. Φέρνοντάς τη πίσω στη ζωή κατάφερε να δώσει μυθιστορηματική συνέχεια σε μια ιστορία ούτως ή άλλως παράδοξη και αινιγματική. Και δένοντας περίτεχνα το μυθιστορηματικό μέρος με το ιστορικό, μιλάει ξανά για τον κύκλο του αίματος που στοίχειωσε την ελληνική τραγωδία και ιστορία. [...]
Το μυθιστόρημα [του Μάνου Ελευθερίου], εκτός από τα πολύτιμα στοιχεία που παραθέτει από πλήθος ιστορικά αρχεία, είναι ένα μυθιστόρημα που διαβάζεται απνευστί και εγείρει μεγάλα ερωτήματα για την ίδια την ανθρώπινη φύση και ιστορία. 

Μια φανταστική ιστορία για τα παιχνίδια που παίζει ο χρόνος, μια καθηλωτική αφήγηση, που συνδυάζει την υψηλή λογοτεχνία με τα ιστορικά γεγονότα του Εμφυλίου. Ένα βιβλίο που αναμένεται να ξεπεράσει κατά πολύ την εμπορική επιτυχία του προηγούμενου μυθιστορήματος (Ο καιρός των χρυσανθέμων) του Μάνου Ελευθερίου. 

Ο Ελευθερίου μιλάει για τη δολοφονία της ηθοποιού Ελένης Παπαδάκη, σκάβοντας βαθιά στο ρημαγμένο κουφάρι εκείνης της Ελλάδας, και στήνει μια αλληγορία πάνω στην ιδιοσυγκρασία του Έλληνα, ο οποίος, όσα χρόνια και αν περάσουν, μοιάζει αιχμάλωτος των παθών του παρελθόντος. Συνειδητά, όμως, ο συγγραφέας δεν πλάθει ακόμα μια βιογραφία της Καλλιτέχνιδας. Ναι, γράφει ένα non fiction novel βασισμένος σε πραγματικά γεγονότα, αλλά, μεταφέροντας τη δράση 50 χρόνια μετά, μέσα από τα μάτια ενός γιατρού της εποχής μας και περιπλέκοντας το μυστήριο μέσα από την αλλοίωση των αληθινών ονομάτων, προσπερνά τη ναρκοθετημένη περιοχή του είδους, φτιάχνοντας ένα πραγματικό μυθιστόρημα το οποίο θα μπορούσε να έχει και τον υπότιτλο του «Ζ»: το φανταστικό ντοκιμαντέρ ενός εγκλήματος. Βέβαια, το έγκλημα ήταν ανθρωποθυσία, αλλά και πάλι μέσα από την περίπτωση της Καλλιτέχνιδας, παρελαύνει ολάκερο το μένος της εποχής, ένας ατελείωτος κατάλογος συλλήψεων και εκτελέσεων, καταθέσεις πλυμμηρισμένες από αδιάσειστες ενοχές και εμμονές, καθώς και παράπλευρες ιστορίες άλλων ηθοποιών της εποχής, «αντιδραστικών» και μη. Και όλα αυτά, μέσα από το εύρημα του Ελευθερίου, το ενδεχόμενο η ίδια η Καλλιτέχνιδα να είναι ζωντανή, μια γριά γυναίκα που ζει ανάμεσά μας και που βίωσε έναν παραλίγο θάνατο, αυτόν που κατέγραψε η επίσημη Ιστορία.
Ο νέος γιατρός προσπαθεί να μάθει την αλήθεια από τον άνθρωπο που συνέλαβε τη γυναίκα πριν από 50 χρόνια, φωτίζοντας έτσι όχι την επιφάνεια των συμβάντων, αλλά εκείνο που κρύβεται κάτω από δαύτη, μέσα στα σπλάχνα των γεγονότων. Εν ολίγοις, είναι μια φανταστική ιστορία γύρω από πραγματικά περιστατικά. Και εδώ είναι η μαγκιά του Ελευθερίου.
Εάν το «Ο καιρός των χρυσανθέμων» ήταν ένα «εν γένει αφιέρωμα στο θέατρο των αισθήσεων» (σύμφωνα με τον Κώστα Γεωργουσόπουλο), τούτο το δεύτερο μυθιστόρημά του είναι ένα εν γένει αφιέρωμα στο θέατρο της μνήμης. Και έχει υπηρετηθεί από έναν πυκνό λόγο και μια εσωτερική αρχιτεκτονική που βρίθει πολλαπλών αναγνώσεων.
Πάντως, ο Ελευθερίου στέκεται αγέρωχος μακριά από οποιαδήποτε πλευρά. Δεν εξιδανικεύει και δεν κατηγορεί. Και αυτό είναι το μεγάλο του προσόν: το ότι απλά καταγράφει. Και συμπονά τους θύτες όσο και τα θύματα. Όπως, χαρακτηριστικά, γράφει σε κάποιο σημείο, «ναι μεν το όραμα ήταν μεγάλο, αλλά οι ηγέτες αποδείχτηκαν ανόητοι και ασήμαντοι». Ε, σε τούτη τη φράση θα μπορούσε να χωρέσει όλη η Ιστορία μας. 

Μεγάλη ντίβα του ελληνικού θεάτρου, η Ελένη Παπαδάκη (1908-1944) εκτελέστηκε από μέλη του ΕΛΑΣ, πιθανότατα με την κατηγορία της συνεργασίας με τον εχθρό. Σήμερα ανασταίνεται με το βιβλίο του Μάνου Ελευθερίου «Η γυναίκα που πέθανε δύο φορές». Οσάκις οι ποιητές στρέφονται στην πεζογραφία, οι γραμματολόγοι ανησυχούν, αλλά η φλέβα, αν υπάρχει, βάζει τα πράγματα στη θέση τους. Πέρα από το βίο της μεγάλης ηθοποιού, η οποία πήγε άδικα, όπως και τόσοι άλλοι στα Δεκεμβριανά, ο σημερινός αναγνώστης έχει τη χρυσή ευκαιρία να δει την εποχή με πιο διακριτά χρώματα, καθότι σπανίζει στη φιλολογία της Αριστεράς ο ρόλος του κομμουνιστή ως εκτελεστή. Οι σκηνές όπου οι συλληφθέντες σκύβουν να λύσουν τα κορδόνια τους και οι δήμιοι τους χτυπούν πισωκέφαλα με τσεκούρι δύσκολα θα χαθούν από τη μνήμη του. Εκτός των άλλων, ο Μάνος είναι και ασυναγώνιστος αθηναιογράφος, γράφει για μια κοινωνία που βούλιαξε στο παρελθόν, πενθώντας τα πάντα – άλλωστε το πένθος είναι η μούσα αυτού του έκτακτου ανθρώπου, ζωή να ’χει. 

Το βιβλίο απαιτεί την προσοχή του αναγνώστη. Να γυρίσει κανείς σε σελίδες που ήδη διάβασε. Ακόμη και να συμβουλευθεί και άλλες πηγές. Κρατάει αμείωτο το ενδιαφέρον, καθώς μιλάει για μια Αθήνα που φλεγόταν. Ισορροπεί σε τεντωμένο σχοινί, κρατώντας την οφειλόμενη απόσταση σε γεγονότα που μόνο πάθη γεννούν. 

Είναι αλήθεια ότι προτού αρχίσω την ανάγνωση του μυθιστορήματος «Η γυναίκα που πέθανε δύο φορές» του Μάνου Ελευθερίου, ήμουν καχύποπτος. Ακόμη ένα μυθιστόρημα για τον εμφύλιο; Ως πότε οι έλληνες πεζογράφοι θα συνεχίζουν να στύβουν αυτήν τη λεμονόκουπα, την εμποτισμένη για τον καθένα με τόσα προσωπικά βιώματα, άμεσες οικογενειακές και πολιτικές επιρροές; Μπορεί ένα τέτοιο θέμα που ακόμη κι έπειτα από εξήντα χρόνια οι πληγές του παραμένουν ανοιχτές, ν’ αποτελεί ένα πρόσχημα για την προβολή της μίας ή της άλλης πλευράς;
«Η γυναίκα που πέθανε δύο φορές» αρνείται να διαλέξει και κυρίως να ηθικολογήσει. Δεν διερευνά την αλήθεια, αλλά τους τρόπους αναζήτησής της. Είναι ένα βιβλίο για τους εφιάλτες του ιστορικού, ο οποίος είναι καταδικασμένος να χαθεί στο λαβύρινθο των μαρτυριών, εγγράφων που βρέθηκαν κι εγγράφων που λείπουν, πλαστογραφιών, φωνών αλλοιωμένων από το φόβο, το συμφέρον, την εμπάθεια ακόμα και την άγνοια ή τη βλακεία. Κι επίσης πόρτες κλειστές, λογοκρισία κι απροθυμία να βγουν στο φως τα φαντάσματα του παρελθόντος. Πλαστοπροσωπίες, μάσκες πάνω σε μάσκες, μικρές παραστάσεις. Ο Μάνος Ελευθερίου στήνει αυτό το σκηνικό πάνω στον καμβά ενός απλού κι έξυπνου ευρήματος. Ένας νεαρός γιατρός φιλοξενεί σπίτι του μια γυναίκα, μια θεατρική ντίβα της εποχής του πολέμου, η οποία καταδικάζεται σε θάνατο το 1944, αλλά κατορθώνει να επιζήσει της εκτέλεσης, ενώ όλοι τη θεωρούν νεκρή καθώς ο αδελφός της την αναγνωρίζει στο πτώμα μιας άλλης γυναίκας. Πάσχουσα από μια παροδική αμνησία, συνεχίζει να ζει στην αφάνεια κι ο γιατρός αναλαμβάνει ν’ αναζητήσει την ιστορία της, ψάχνοντας να βρει τον άνθρωπο που τη συνέλαβε, τα κίνητρα εκείνων που την κατέδωσαν, τις συνθήκες που οδήγησαν στην παρολίγο εκτέλεσή της, στον πρώτο της «θάνατο». Ο γιατρός μπαίνει πρόθυμα σ’ αυτόν το λαβύρινθο, προσπαθεί με υπομονή κι επιμονή να βρει την άκρη του νήματος παρά τα παραπλανητικά πέπλα της σχετικότητας που εμφανίζονται διαρκώς μπροστά του, μόνο και μόνο για να βρεθεί τελικά αντιμέτωπος με την αμφισβήτηση του ίδιου του αντικειμένου της έρευνάς του.
Ο συγγραφέας κατορθώνει να διαχειριστεί το δύσκολο υλικό του, επιστρατεύοντας ένα τολμηρό κι επικίνδυνο όπλο: το χιούμορ. Ένα χιούμορ πικρό, υποδόριο, σχεδόν αφανές, χιούμορ μαύρο που πηγάζει από τον παραλογισμό και τη ματαιότητα μιας κατάστασης η οποία εξακολουθεί να στοιχειώνει τους πρωταγωνιστές, ενώ το καλπάζον παρόν σβήνει τα ίχνη της. Ένα παρόν ανελέητο, που σαρκάζει την «καθαρότητα της Ιστορίας», τις προσπάθειες της διαλεύκανσης του παρελθόντος, τα υπολείμματα από τα οποία γεννιούνται θεωρίες – παραποιημένα φαντάσματα της όποιας αλήθειας. Μέσα στο έργο παρατίθενται αυτούσια δεκάδες αποσπάσματα από τα αρχεία της εποχής, όπου παρελαύνουν πολλές δεκάδες ονόματα. Χρήσιμα για να δείξουν το πνεύμα των τότε νοοτροπιών, με μεγάλο ίσως ενδιαφέρον για τους γνώστες του Εμφυλίου, μάλλον κουραστικά για τους μη μυημένους. «Η γυναίκα που πέθανε δύο φορές» είναι ένα μυθιστόρημα που θα μπορούσε ν’ αφορά κάθε εμφύλιο και κάθε πόλεμο. Είναι οι ιστορίες των μεμονωμένων ανθρώπων που δεν μπορούν να ομαδοποιηθούν σε ήρωες και προδότες, δειλούς και γενναίους, ιδεολόγους και καιροσκόπους. Κάθε πόλεμος υποβιβάζει την ανθρωπιά και το συναίσθημα αλληλεγγύης των ανθρώπων και μέσα από το βούρκο της Ανάγκης και του φόβου που διεγείρουν με τρόπο διεστραμμένο τ’ ανθρώπινα πάθη, μάταια αποπειράται κανείς να βγάλει νηφάλια συμπεράσματα. Εκτός αν κάποιος γνωρίζει την ανθρώπινη φύση αρκετά καλά, ώστε ν’ αρκείται στην οξυδερκή, λεπτομερή κι αναγκαστικά αποσπασματική χαρτογράφηση των εκδηλώσεών της.
Ο Μάνος Ελευθερίου φέρει με επιτυχία σε πέρας ένα εγχείρημα γεμάτο παγίδες, έχοντας ν’ αντιμετωπίσει όχι μόνο τις δυσκολίες της σύνθεσης ιστορικών γεγονότων και μυθιστορήματος, αλλά πιθανότατα και τις προκαταλήψεις πολλών αναγνωστών. 

Στα Δεκεμβριανά αναφέρεται το καινούργιο μυθιστόρημα «Η γυναίκα που πέθανε δύο φορές» του Μάνου Ελευθερίου. Πρόκειται για ένα βιβλίο όπου η μυθιστορηματική αφήγηση διακόπτεται (και ταυτόχρονα συμπληρώνεται) από μαρτυρίες και ντοκουμέντα, τα οποία ο συγγραφέας ανέσυρε από πηγές. Ένα βιβλίο που υπενθυμίζει γεγονότα που όσοι τα έζησαν θέλουν να τα ξεχάσουν: η ωμή βία, οι λεηλασίες σπιτιών, η πείνα, οι εκτελέσεις με συνοπτικές διαδικασίες υπήρξαν πρακτικές και των δύο πλευρών και τούτο επιχειρεί να αναδείξει η παρούσα αφήγηση. Αν λοιπόν η Ιστορία γράφεται από τους νικητές, το μυθιστόρημα –τουλάχιστον εν προκειμένω- γράφεται από έναν ψύχραιμο γραφιά. [...]
Αναγνωρίζουμε φιγούρες ιστορικές, με προεξέρχουσα μορφή την Ελένη Παπαδάκη, την ηθοποιό που λατρεύτηκε και μισήθηκε περισσότερο από οποιαδήποτε άλλη. [...] Ο συγγραφέας με το δικό του όπλο, τη γραφίδα, επιχειρεί να αναστήσει την ηθοποιό. Ο πολιτοφύλακας που την πυροβόλησε στα διυλιστήρια της Ούλεν στο Γαλάτσι αστόχησε. Εκείνη λιποθύμησε και όταν συνήλθε κατάφερε να απομακρυνθεί. Έτσι, πεζογραφικά, της δίδεται μια δεύτερη ευκαιρία για ζωή, έστω στην ανωνυμία. Δεν πρόκειται όμως για μια μυθιστορηματική βιογραφία. Είναι ένα βιβλίο που καταγράφει την εποχή αλλά και τη μετάλλαξη του ανθρώπου σε τέρας. 

Ένα πλήθος ιστοριοδιφικών δεδομένων βοηθάει στην κατανόηση αλλά και στην υποστήριξη του λογοτεχνικού μύθου. Ο συγγραφέας απευθύνθηκε σε δικαστικά πρακτικά, εφημερίδες και έντυπα ιδιωτικά αρχεία ή στοιχεία προερχόμενα από συρτάρια δημόσιων υπηρεσιών, διασταυρώνοντας όλες τις πτυχές του διαπραγματευόμενου θέματος. Η ηρωίδα του ξεδιπλώνεται σταδιακά, η προσωπικότητά της διαφωτίζεται μέσα από τα έγγραφα και τις μαρτυρίες που ανασύρει, ενώ στο τέλος η εικόνα της αποκαθίσταται.
Ο ποιητής, στιχουργός και βραβευμένος μυθιστοριογράφος Μάνος Ελευθερίου δοκιμάζει απαντήσεις με αυτό το βιβλίο για ερωτήματα που αφορούν την πλοκή της Ιστορίας, τις ανατροπές και τα αναπάντεχα που περιέχει, την ερμηνεία της με την ασφαλή απόσταση του χρόνου: «Ποιο φως μπορεί να φωτίσει το παρελθόν μας και τη ζωή μας, ακόμα κι αν εμφανιστούν εκατό μάρτυρες και εκατό χαρτιά;...» 

Ένα μυθιστόρημα στην παράδοση της μεγάλης εκδοτικής και λογοτεχνικής επιτυχίας του Καιρού των χρυσανθέμων, που εξέθετε με ενδελεχή και επιστημονικά τεκμηριωμένη λεπτομέρεια τα ήθη και τις τεχνικές του θεάτρου του προηγούμενου αιώνα. Ο ερευνητής του θεάτρου και λογοτέχνης εισάγει, τρόπον τινά, ένα νέο είδος στις παρυφές του ιστορικού μυθιστορήματος: το θεατρικό μυθιστόρημα. Το φετινό του έργο δραματοποιεί, με αρκετή δόση φαντασίας που συμπληρώνει τα άγνωστα κομμάτια μιας μεγάλης έρευνας, μια πρωτότυπη θεωρία για τις τελευταίες μέρες και τη δράση της μεγάλης ηθοποιού Ελένης Παπαδάκη. [...] Ένα βιβλίο γοητευτικό για τις λογοτεχνικές του αρετές και αποκαλυπτικό για το θεατρικό αναγνωστικό κοινό, μιας και αναβιώνει μια ολόκληρη περίοδο του θεάτρου, με λεπτομέρειες που λειτουργούν σαν ένα είδος έντυπου ντοκιμαντέρ για την ιστορία και την ατμόσφαιρα του θεάτρου της μεταπολεμικής Ελλάδας.

 

Με κατοχικά αρχεία που καίνε ανακατεύεται ο Μάνος Ελευθερίου, ο οποίος από την αρχή του χρόνου απολαμβάνει της προτιμήσεως του κοινού αφού Η γυναίκα που πέθανε δύο φορές, με θέμα τον μυστηριώδη θάνατο της θεατρίνας Ελένης Παπαδάκη, βρίσκεται ψηλά στη λίστα με τα ευπώλητα.