«Όταν είχα την πρώτη μου επαφή με τη Σοβιετική Ένωση ως μεταπτυχιακή φοιτήτρια, λίγο πριν από την πεντηκοστή επέτειο της Οκτωβριανής Επανάστασης» αναφέρει η Αυστραλή ιστορικός Sheila Fitzpatrick στην εισαγωγή του βιβλίου της Σύντομη ιστορία της Σοβιετικής Ένωσης «δεν περίμενα να γράψω τη νεκρολογία της στην εκατοστή επέτειό της. Η διάρκεια ζωής της αποδείχτηκε λίγο μικρότερη από εβδομήντα χρόνια – και λίγα χρόνια μεγαλύτερη από το προσδόκιμο ζωής των πολιτών της Σοβιετικής Ένωσης που γεννήθηκαν στο τέλος της σοβιετικής εποχής (εξήντα επτά έτη), που ήταν σχεδόν διπλάσιο από εκείνο όσων γεννήθηκαν στην αρχή της».
Η διακεκριμένη επιστήμονας μας προσφέρει μια εμπεριστατωμένη επισκόπηση της πολυτάραχης διαδρομής μιας παγκόσμιας υπερδύναμης. Από τη Ρωσική Επανάσταση και τον Λένιν μέχρι τον Μεγάλο Τρόμο του Στάλιν, από τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο μέχρι την περεστρόικα του Γκορμπατσόφ, ξετυλίγει με κινηματογραφικό τρόπο τα εβδομήντα πέντε χρόνια της κομμουνιστικής διακυβέρνησης αλλά και της κατάρρευσης μιας αυτοκρατορίας.

Η Sheila Fitzpatrick πιστεύει ότι «οι αναπόφευκτες εξελίξεις στην ανθρώπινη ιστορία είναι ελάχιστες, όπως είναι ελάχιστες και στη ζωή των ατόμων που τη συνθέτουν. Τα πράγματα θα μπορούσαν πάντα να εξελιχτούν διαφορετικά μέσα από τυχαίες συναντήσεις ή παγκόσμιες καταστροφές, θανάτους, διαζύγια και πανδημίες. Στην περίπτωση της Σοβιετικής Ένωσης βέβαια έχουμε να κάνουμε με επαναστάτες που, ακολουθώντας τον Μαρξ, πίστευαν ότι είχαν ζυγιάσει την ιστορία και ήξεραν σε γενικές γραμμές τι να περιμένουν σε κάθε δεδομένο ιστορικό στάδιο. Οι λέξεις “τυχαίο” (σλουτσέινο) και “αυθόρμητο” (στίχιινο) ήταν πάντα υποτιμητικοί όροι στη Σοβιετική Ένωση και σήμαιναν πράγματα που δεν θα έπρεπε να συμβούν σύμφωνα με το Πρόγραμμα. Ήταν επίσης από τις πιο συνηθισμένες λέξεις στο σοβιετικό λεξιλόγιο».

«Οι ειρωνικές καταστάσεις» αναφέρει η ιστορικός «αφθονούν στη σοβιετική ιστορία». Για παράδειγμα, «o δυτικός χαρακτηρισμός του σοβιετικού συστήματος ως “απολυταρχικού” δεν αποσκοπούσε στο να είναι κολακευτικός. Στην πραγματικότητα όμως, από τη σοβιετική άποψη, μπορούσε σχεδόν να θεωρηθεί ως φιλοφρόνηση, αφού ήταν κατοπτρικό είδωλο της αυτοεικόνας του Κομμουνιστικού Κόμματος, το οποίο έβλεπε τον εαυτό του ως τον παντογνώστη ηγέτη που ορίζει μια σταθερή πορεία με βάση την επιστήμη και τον σχεδιασμό, και έχει υπό έλεγχο μέχρι και την τελευταία λεπτομέρεια».

Η Sheila Fitzpatrick δεν παραλείπει και τα «χαρακτηριστικά […] πολιτικά ανέκδοτα (ανιεκντότι) που ανάβλυζαν κάτω από την επιφάνεια της επίσημης ρητορικής σαν ένας συνεχής ασεβής σχολιασμός». Όπως το παρακάτω απόλυτο σοβιετικό διαλεκτικό ανέκδοτο:

«(Ερώτηση) Ποια είναι η διαφορά ανάμεσα στον καπιταλισμό και τον σοσιαλισμό;
(Απάντηση) Καπιταλισμός είναι η εκμετάλλευση του ανθρώπου από άνθρωπο, ενώ ο σοσιαλισμός είναι η αντικατάστασή του από το αντίθετό του.»

Η μαρξιστική πρόβλεψη ότι ο καπιταλισμός τελικά θα καταρ­ρεύσει και θα αντικατασταθεί από τον σοσιαλισμό […] ήταν παρήγο­ρη για τους Σοβιετικούς κομμουνιστές καθώς πάλευαν ενάντια στην ιστορική “οπισθοδρομικότητα” της Ρωσίας για να δημιουργήσουν μια σύγχρονη, εκβιομηχανισμένη, αστικοποιημένη κοι­νωνία. Το κατόρθωσαν λίγο πολύ μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του 1980. […] Και μετά, σε ένα από τα θεαματικά απρόβλεπτα “ατυχήματα” της σύγχρονης ιστορίας, εκείνος που κατέρρευσε ήταν ο σοβιετικός “σοσιαλισμός”, δίνοντας τη θέση του στον “ανεξέλεγκτο καπιταλισμό” της δεκαετίας του 1990».

Και κάπως έτσι γεννήθηκαν τα ερωτήματα «Τι ήταν ο σοσιαλισμός;» και «Τι ακολουθεί;». Στο δεύτερο «κανένας συνετός ιστορικός δεν προσπαθεί να απαντήσει. Όσο για το ερώτημα “Τι ήταν ο σοσιαλισμός;”, αυτό μπορούν να το εξετάσουν πολιτικοί φιλόσοφοι». Η Sheila Fitzpatrick, από την άλλη, επιλέγει να ακολουθήσει μια διαφορετική οπτική – εκείνη του ιστορικού ανθρωπολόγου. Ανεξάρτητα από το τι μπορεί να σημαίνει ο σοσιαλισμός θεωρητικά, εκείνο που αναδύθηκε στην πράξη στη Σοβιετική Ένωση τη δεκαετία του 1980 ήταν ένα σύ­στημα που κέρδισε την άκομψη ονομασία “υπαρκτός σοσιαλισμός”. Και αυτή είναι η ιστορία του, από τη γέννηση μέχρι τον θάνατό του».

Καλώς ήρθατε!