«H επιστροφή της Πηνελόπης» λοιπόν! 
Ποια είναι η Πηνελόπη; Έχει μήπως κάποια αδιόρατη κλωστή που την ενώνει με την αρχαία, της μυθολογίας;
Η Πηνελόπη είναι μια γυναίκα με δυναμική προσωπικότητα, ανατρεπτική σκέψη και περισσή ευγένεια. Διαθέτει και τη γενναιότητα που είναι απαραίτητη για ένα ταξίδι επιστροφής με τέτοιο φορτίο. Είναι η κεντρική ηρωίδα και, πολύ σωστά υποθέσατε, υπάρχει μια γερή κλωστή που την ενώνει με τη μυθική Πηνελόπη! 
Την έχω πλάσει με τα πνευματικά και ψυχικά υλικά που έκρινα πως θα μεγιστοποιούσαν την πλοκή του βιβλίου. Μου έκανε καλή παρέα κατά τη συγγραφή. Της είμαι ευγνώμων, γιατί δεν με πόνεσε. Πίστευα πως θα στενοχωριόμουν, καθώς η Σμύρνη, η παλιά κι αυτή που κτίστηκε στα ερείπιά της, η σημερινή, έχει τη δύναμη να προκαλεί οδύνη κι ας πέρασαν 100 χρόνια από το 1922. Αλλά η Πένι Σάρεϊ, έτσι είναι το ονοματεπώνυμο της Πηνελόπης στο βιβλίο, από γιαγιά Ελληνίδα Σμυρνιά με καταγωγή από το Αϊδίνι και παππού Βρετανό Σμυρνιό, είναι τρυφερή γυναίκα. Ήταν μαζί μου τρυφερή, θα είναι και με τον αναγνώστη.

Χρειάζεται τρυφερότητα; Έναν αιώνα μετά, γιατί πονάει το ίδιο όταν μιλάμε για την παλιά Σμύρνη; 
Η Σμύρνη, ό,τι συνέβη εκεί, πονάει ακόμα και θα μας πονάει για πολύ καιρό. Aφορά ανθρώπους δικούς μας ή που γνωρίσαμε. Μεγαλώσαμε παρατηρώντας πόσο και πώς η Καταστροφή άλλαξε την πορεία ζωής πολλών οικογενειών κατά δραματικό τρόπο. Τα γεγονότα δεν αλλάζουν με τα χρόνια. Μπορεί λίγο να ξεθώριασαν με τη λήθη, κι άλλο λίγο μπορεί να στράβωσαν από πολιτικές σκοπιμότητες, όμως η ουσία τους παραμένει αναλλοίωτη όπως ένα πανύψηλο χοντροφτιαγμένο κτίριο από μπετόν, που δεν ξεκουνιέται. 

Πώς κατά τη γνώμη σας διαχειρίζεται η γενιά αυτή τη Σμύρνη; 
Αυτό που, εκατό χρόνια αργότερα, βλέπω πως συμβαίνει, κι αφορά και μένα βέβαια, αφού ανήκω στην πολυπληθή ομάδα των απογόνων των προσφύγων, των ενεργών απογόνων μάλιστα, είναι το πώς στεκόμαστε κι αντικρίζουμε τον μπετονένιο γίγαντα, το κτίριο μεγαθήριο που ανέφερα πριν. Δεν τρέμουμε πια όπως η πρώτη γενιά. Δεν θέλουμε να τον κλοτσήσουμε από θυμό όπως η δεύτερη γενιά. Στην τρίτη γενιά τον κοιτάμε και τον μελετάμε, με έναν τόνο συναισθήματα να μας βαραίνουν και με το μυαλό μας σε εγρήγορση. Θέλουμε να τον γνωρίσουμε, να τον νιώσουμε στο χέρι μας πόσο τραχύς είναι, να ακουμπήσουμε το μέτωπο στον τοίχο και να κλάψουμε. Από πικρόγλυκα αισθήματα. Το κλάμα της Σμύρνης δεν μοιάζει με κανένα από τα άλλα μας κλάματα. Διαφέρει. 

Κι ωστόσο το κτίριο παραμένει. Τι είναι για έναν απόγονο όσων απώλεσαν τον παράδεισό τους η σημερινή τουρκική Σμύρνη;
Τι ήταν στην αρχή του ταξιδιού μου ή τι ήταν στο τέλος του; Θα σας πω την τελική εικόνα, γιατί είναι κι η οριστική μου. Η σύγχρονη τουρκική Σμύρνη είναι κατ’ εμέ μια επιχωματωμένη φλούδα στον χοντρό φλοιό της γης, φυτεμένη με παλιές άσχημες πολυκατοικίες και μοντέρνους ουρανοξύστες. Περπατάω στους δρόμους της για να φτάσω κάπου. Σε κάτι ορατό, που έχει επιζήσει από τη φωτιά και την ανατίναξη του ’22 και διασώζεται ακόμη, ή κάτι μη ορατό πλέον, αλλά και ορατό ταυτόχρονα αφού υπάρχουν οι παλιές φωτογραφίες που το δείχνουν, οι παλιοί χάρτες που σημειώνουν τη θέση του κι οι παλιές περιηγήσεις που το πλέκουν με οικείες μορφές ανθρώπων. Η σημερινή πόλη είναι σαν ένα φέρι μποτ που από το Izmir μάς μεταφέρει στο λιμάνι «Σμύρνη», όπου είναι ο προορισμός μας. Μπορεί να βρισκόμαστε σε μια σύγχρονη μεγαλούπολη, η υπόγεια πόλη όμως μας ενδιαφέρει.

Ποια ήταν η πιο στενάχωρη στιγμή κατά το ταξίδι σας στην πόλη;
Βρίσκομαι καθισμένη σε παγκάκι στο τεράστιο πάρκο Kultur Park που κτίστηκε πάνω από τις καμένες ελληνικές γειτονιές. Από κάτω βρίσκεται η Αγία Αικατερίνη, που ήταν πυκνοκατοικημένη γειτονιά. Πόσα σπίτια θαμμένα, πόσοι και πόσοι άνθρωποι ζούσαν εκεί! Είναι αδύνατον να μην το σκεφτείς! Οι φωτογραφίες από την παλιά Σμύρνη, προ της Καταστροφής, και οι λεπτομερείς περιηγήσεις του Πολίτη, του Κατραμόπουλου, του Μεγαλοκονόμου, του Προκοπίου, όλων των Σμυρνιών προσφύγων που μας κληροδότησαν τις εικόνες τους, που κλείνουμε τα μάτια κι είναι σαν να βρισκόμαστε εκεί, σε επισκέπτονται από μόνες τους, δεν περιμένουν πρόσκληση. Κι είναι τόσο πολλές που δεν χωράνε πίσω από τα μάτια σου. Φρακάρει ο νους, βαραίνει και πέφτει η ψυχή. Ιδιαίτερα άμα πας λίγο διαβασμένος και ξέρεις πως τα ερείπια δεν απομακρύνθηκαν, αλλά μπαζώθηκαν. Τρέμουν τα χέρια σου στη σκέψη οι ρίζες των δέντρων πού είναι χωμένες!

Να μαντέψω ότι το αναφέρετε αυτό στο μυθιστόρημά σας;
Ασφαλώς! Και βέβαια το έκανα!

Περίμενα να μου πείτε το Κε ως την πιο στενόχωρη στιγμή!
Το Κε έχει αλλάξει τόσο πολύ με τις προσχώσεις που δεν μου έδωσε εύκολα τα αγκίστρια για να πιαστώ και να πηδήξω στο παρελθόν. Γι’ αυτό δεν αναφέρθηκα σ’ αυτό. Έχει πλατύνει η προκυμαία, περπατάς πάνω στη θάλασσα που έπεφταν οι άνθρωποι και πνίγονταν. Εκεί πάνω τώρα έχει γκαζόν και μοντέρνα γλυπτά. Τα παλιά κτίρια στην προκυμαία βέβαια, όσα έχουν διασωθεί, αμέσως σου λένε πως δεν είσαι σε λάθος πόλη, τούτο είναι το Κε του μαρτυρίου. Και ο μόλος, εκεί που ήταν το Πασαπόρτι· κι αυτό είναι αναγνωρίσιμο σημείο. Άμα όμως στραφείς στη θάλασσα, δεν βλέπεις τη θέα που κοιτούσαν οι πρόγονοί σου, έχει αλλάξει απίστευτα η απέναντι πλευρά του κόλπου. 

Παρ’ όλα ταύτα, σε μένα τουλάχιστον έρχεται συχνά η επιθυμία να ρίξω δυο λουλουδάκια στη θάλασσα εις μνήμην…
Όλοι όσοι επισκεπτόμαστε τη σημερινή προκυμαία πιστεύω ότι μοιραζόμαστε αυτήν την ισχυρή επιθυμία, κι όλοι θαρρώ έχουμε κάνει εκεί μιας μορφής μνημόσυνο! Όταν με τη μνήμη μεταφερόμαστε στην προκυμαία του 1922, είναι συγκλονιστικό το θέαμα! Ξαναβλέπουμε αυτά που έχουμε δει, πάλι και πάλι, τούτη όμως τη φορά από απόσταση εκατοστόμετρου. Είμαστε στο σημείο που απασφαλίζει η μνήμη σαν χειροβομβίδα και  προκαλεί εσωτερική έκρηξη.

Και για τους ξένους ισχύει το ίδιο;
Εκείνοι εστιάζουν στα γεγονότα αυτά καθαυτά. Εμείς δεν μπορούμε να τραβήξουμε στην άκρη από την Ιστορία το ανθρώπινο στοιχείο, γιατί είναι η δική μας ιστορία! Αφορά εμάς!

Η Πένι όμως δεν πήγε μόνο ως Ελληνίδα. Πήγε και ως παλιά Λεβαντίνα.
Η Πένι πατάει γερά και στις δύο καταγωγές της και ισορροπεί περίφημα. Το ξέρω εκ πείρας γιατί κι εγώ έτσι είμαι, διπλής καταγωγής. Η Πένι ανακαλύπτει κάτι στον εαυτό της, που μόνο εκεί, στην προγονική της Σμύρνη, θα μπορούσε να το βρει. Γι’ αυτό έρχεται σε επαφή με τη λεβαντίνικη κοινότητα, με οικογένειες που δεν έφυγαν μετά το ‘22. Μιλά με ανθρώπους αδιάλειπτης σμυρνέικης πορείας, τεσσάρων και πέντε γενεών, που μιλούν ακόμη μεταξύ τους τα παλιά σμυρνέικα. Της μεταφέρουν ιστορίες από την Καταστροφή, κι απ’ τα πριν, που είχαν ενδιαφέρον να ακουστούν.

Έχει και η ίδια τις ιστορίες της ασφαλώς. Διπλές μάλιστα, αφού προέρχονται και από την ελληνική και από τη λεβαντίνικη κοινότητα της παλιάς Σμύρνης.
Ακριβώς έτσι! Θα σας αποκαλύψω όμως μια αλήθεια: πάντα υπάρχει μία καταγωγή που υπερισχύει σε εμάς που έχουμε πολλές ρίζες. Μεγαλωμένη η Πένι κοντά στη Σμυρνιά Ελληνίδα γιαγιά της, έχει γεμίσει με τις ιστορίες της. Για το πώς ζούσαν εκεί και πώς έφυγαν αποκεί! Θα αναγνωρίσετε σε αυτά τα κεφάλαια τον εαυτό σας, κα Κώττη, αφού είστε κι εσείς Σμυρνιά εκ καταγωγής. Η ηρωίδα είναι γεμάτη με πάμπολλες ιστορίες. 

Όλοι οι απόγονοι προσφύγων είμαστε, πράγματι, γεμάτοι ιστορίες!
Η γιαγιά Πηνελόπη Σάρεϊ είχε «ξεβάψει» πάνω στην εγγονή της ένα θέμα ιδιαίτερα προσφιλές σε μένα, το έχω δουλέψει πολύ. Τη λέξη «ξέβαμμα» δεν την εννοώ μεταφορικά. Ξεβάφουμε οι άνθρωποι στα παιδιά μας, ιδίως άμα στο παρελθόν μάς έχουν συμβεί έντονα γεγονότα. Η Πένι μεταβαίνει στη Σμύρνη με μια παλέτα χρώματα αγκαλιά. Όπως πήγαμε όλοι μας. Κι εκεί υποσυνείδητα, μαγικά δηλαδή, αρχίζει να δουλεύει ένα μυστικό γρανάζι. Ένας τροχός κάτι τροχίζει. Γιατί βρίσκεται στον τόπο. Στην πραγματική συνθήκη. Κι είναι δική της εμπειρία πια αυτή, κι όχι από μετάδοση ξένη. Αναθεωρούνται πολλά. Και ταυτόχρονα αποκτούνται άλλα τόσο καινούργια, που ούτε το φανταζόταν. Αναχωρεί μια διαφορετική Πένι. Έτσι αναχώρησα κι εγώ, κι έτσι θα ήθελα να «αναχωρήσει» ο αναγνώστης από το βιβλίο μου - είτε κατάγεται από κάποιον τόπο προσφυγιάς είτε όχι.

Υπόσχεται την ανατροπή άλλωστε ο τίτλος. Τον Οδυσσέα ξέραμε να επιστρέφει! Για εσάς, επιστρέφει κι η Πηνελόπη!
Η Πηνελόπη της Οδύσσειας όχι, αλλά η απόγονος απόγονος απόγονός της σήμερα, χίλιες κόπιες της κατόπιν, ναι! Οι Πηνελόπες σήμερα επιστρέφουν!

Μια που αναφερθήκαμε στη μυθική Πηνελόπη, «την πρώτη πρώτη στη σειρά» όπως τη λέτε στο βιβλίο, είδα με ευχαρίστηση ότι και αυτό το μυθιστόρημά σας το έχετε διανθίσει με αποσπάσματα από την Οδύσσεια.
Η Πηνελόπη είναι η αρχέγονη γυναίκα που εκφράζει αρχέγονες αξίες, όχι μόνο γυναικείες να διευκρινίσω, όπως είναι η αγάπη της εστίας, που σηματοδοτεί την ανάγκη της σταθερότητας, η αγάπη για τον σύντροφο που εκφράζεται με στωικότητα, η αγάπη για το παιδί που εκφράζεται με μητρική αγωνία… Η φωνή της, τα λόγια της όπως εκφέρονται στην ομηρική Οδύσσεια, είχαν θέση στο μυθιστόρημα, και γι’ αυτό τα τοποθέτησα, με φιλολογική ευλάβεια, επιλέγοντας τη μετάφραση του Ζήσιμου Σιδέρη, στα σημεία όπου ταίριαζαν. Εκεί όπου τα χρειαζόταν η Πένι, κι έκρινα πως θα της χρησίμευε να τα ακούσει. Πιστεύω θα αποδειχθούν χρήσιμα και κατά την ανάγνωση, από γυναίκες κι άντρες εξίσου. 

Με αυτό που είπατε για το «ξέβαμμα», ότι είμαστε γεμάτοι ως επάνω με παρελθοντικές ιστορίες της οικογένειάς μας και τις κουβαλάμε, καταλαβαίνω ακόμα καλύτερα τώρα πώς δένει η υπόθεση με το εξώφυλλο του βιβλίου σας.
Ναι, η εικόνα του εξωφύλλου, με το σώμα της γυναίκας γεμάτο εικόνες από τη Σμύρνη, αποτυπώνει ακριβώς αυτό που είναι το βιβλίο. Είναι και όμορφο και σωστό εξώφυλλο!

Παλιότερα, κοντά δέκα χρόνια πριν, είχα σχολιάσει για τα κείμενά σας για τη Σμύρνη πως εισήγαγαν στη βιβλιογραφία, στον τρόπο εκφοράς της τραγωδίας της Σμύρνης, έναν καινούργιο τρόπο ερμηνείας και οπτικής. Συνεχίζετε την πρωτοπορία στο νέο σας μυθιστόρημα;
Ίσως να υπάρχει μια φρέσκια ματιά στο όλο ζήτημα κι ενδεχομένως να βρείτε και κάποιες προτάσεις ή σκηνές ανατρεπτικές, με τη θετική έννοια του όρου. Θα ήθελα να σας διαβεβαιώσω ότι προηγήθηκε πολύχρονη ιστορική έρευνα και οι πληροφορίες είναι αξιόπιστες. Μ’ αρέσει να ψάχνω την Ιστορία, να ψαχουλεύω τα αζήτητα, κι είμαι φανατική της ιστορικής τεκμηρίωσης όπως ξέρετε. Αλλά αν υπάρχει πρωτοπορία ή όχι, πραγματικά είμαι η τελευταία που μπορώ να ισχυριστώ κάτι τέτοιο. Θα το κρίνετε εσείς και φυσικά οι αναγνώστες.