Στα αζήτητα εδώ και κάτι δεκαετίες, το έργο του Περικλή Γιαννόπουλου περιφέρεται στη ζώνη του λυκόφωτος. Το ακολουθεί η σκιά του αυτόχειρα δημιουργού του. Έφηβος τη δεκαετία του ’70, τον είχα πρωτοδιαβάσει στα υπέροχα εκείνα τσέπης που έβγαζε ο Γαλαξίας. Με είχε εντυπωσιάσει, χωρίς να πω ότι με είχε συνεπάρει. Για να τα βγάλεις πέρα με τα ατίθασα ελληνικά του, χρειαζόταν η συγκέντρωση του υπομονετικού αναγνώστη. Όμως όταν είσαι έφηβος διαβάζεις βιαστικά, γιατί θέλεις να διαβάσεις όσο το δυνατόν περισσότερα. Με τα χρόνια δεν έμαθα να γράφω αργά. Έμαθα όμως να διαβάζω αργά και προσεκτικά. Σ’ αυτό με βοήθησε η ανάγνωση των αρχαίων ελληνικών κειμένων στο πρωτότυπο, που τώρα πια έχει γίνει καθημερινή γυμναστική.

Εκ των υστέρων διαπιστώνω ότι, σχεδόν ασυνείδητα, πάντα προσπαθούσα να τον εντάξω στα γραπτά μου. Είχα κάνει μια ομιλία γι’ αυτόν στο Παρίσι, σε κάποια από τις συγκεντρώσεις που οργάνωνε ο φοιτητικός σύλλογος. Μάλλον αμήχανη η υποδοχή. Τότε ζούσαμε υπό την ηγεμονία της κοινωνιολογικής και της ψυχαναλυτικής σκέψης, και το παραλήρημα του Γιαννόπουλου δεν δήλωνε υποταγή σε καμία από τις δύο. Δεν ήταν καν σουρεαλιστής, κάτι που θα δικαιολογούσε την τρέλα του. Αν και οι κορυφαίοι των Ελλήνων σουρεαλιστών, και ο Εμπειρίκος και ο Εγγονόπουλος, τον αντιμετώπισαν με θαυμασμό. Στα χρόνια εκείνα μια συμπαθής ομάδα ηθοποιών από τη Θεσσαλονίκη, που διατηρούσαν θίασο από τους πρωτοποριακούς λεγόμενους, μου παρήγγειλε να γράψω ένα έργο. Κάθισα, δούλεψα, αλλά αποτέλεσμα δεν έβγαλα. Αν θυμάμαι καλά, προσπάθησα να συνδυάσω τον Περικλή Γιαννόπουλο με το Συμπόσιο του Πλάτωνα. Το Συμπόσιο με απασχολούσε εκείνη την εποχή λόγω πανεπιστημίου, και ο Γιαννόπουλος είχε πεταχτεί κάπου από το ασυνείδητό μου, για να διεκδικήσει τα δικαιώματά του. Ευτυχώς οι άνθρωποι μου είπαν ευθαρσώς ότι «αυτό το πράγμα» δεν το καταλαβαίνουν, και η υπόθεση έκλεισε με περιοδεία στα μπαράκια της Θεσσαλονίκης, που είχε ήδη πάρει το χρίσμα της «ερωτικής πόλης» – λόγω υπερβολικής υγρασίας υποθέτω.

Νόμιζα ότι είχα κλείσει τους λογαριασμούς μου μαζί του γράφοντας το Αδιανόητο τοπίο. Ο ήρωάς μου Γιώργος Γαλανός, ο τοπιογράφος της Πελοποννήσου, στο ημερολόγιό του συνομιλεί με το έργο του. Το βιβλίο αυτό σημάδεψε τη συγγραφική μου πορεία. Εκδόθηκε το 1991 από την Εστία, επανεκδόθηκε από την Ωκεανίδα και τώρα κυκλοφορεί από το Μεταίχμιο. Είναι το πρώτο μυθιστόρημά μου που εκδόθηκε στα γαλλικά.

Σήμερα είμαστε στο 2022. Πόσα χρόνια πέρασαν από τότε; Βαριέμαι να τα λογαριάσω. Τότε η κόρη μου, η Χλόη, ήταν παιδί και τώρα είναι μητέρα δύο αγοριών. Τότε με θεωρούσαν «νέο πατέρα» και τώρα είμαι παππούς. Τότε είχα ακόμη στη βιβλιοθήκη μου την έκδοση του Γαλαξία Η Ελληνική Γραμμή και το Ελληνικόν Χρώμα, και τώρα δεν μπορώ να τη βρω. Σε κάθε μετακόμιση υπάρχουν απώλειες, και έκτοτε έχω κάνει μπόλικες. Τότε το όνομα «Περικλής Γιαννόπουλος» σήμαινε πολλά.
Ένας ιδιόρρυθμος λογοτέχνης που αυτοκτόνησε έφιππος στον Σκαραμαγκά το 1910. Δεν ήταν ούτε ποιητής ούτε μυθιστοριογράφος ούτε δοκιμιογράφος. Είναι ένα λογοτεχνικό είδος από μόνος του.
«Ο Γιαννόπουλος άξιζε πιο πολύ από τον δικό σας Ουίτμαν και όλους τους Αμερικάνους ποιητές μαζί. Ναι, ήταν τρελός σαν όλους τους μεγάλους Έλληνες». Μιλάει ο Γιώργος Κατσίμπαλης, Ο Κολοσσός του Μαρουσιού, και υπογράφει ο Χένρι Μίλερ.

Και ο Ελύτης στα Ανοιχτά χαρτιά:
«Ήταν πολύ νωρίς για να μπορέσω να ξεχωρίσω πίσω από το συγκεκριμένο πολιτικό σχήμα στον πρώτο (αναφέρεται στον Ίωνα Δραγούμη), πίσω από την υπερβολή στον δεύτερο (Περικλής Γιαννόπουλος) το αιώνιο και υγιές μέρος που έκλειναν οι απόψεις τους».
Πικιώνης: «Κι έτσι με τα χρόνια ένιωσα πως ο Παλαμάς ήταν ποιητής και τούτος εδώ (ο Γιαννόπουλος) εραστής του τόπου».
Χατζηκυριάκος-Γκίκας: «Τον δρόμο και για τους μεν και για τους δε μας έδειξε σε όλους από καιρό εκείνος που στεκόταν στην αρχή αυτού του δρόμου, ο Δημήτρης Πικιώνης. Όπως ο Περικλής Γιαννόπουλος στον τομέα της λογοτεχνίας».
Ίων Δραγούμης – αναφέρεται στην Ελληνική Γραμμή και το Ελληνικόν Χρώμα: «Το βιβλίο του καθαρίζει τον Έλληνα που ξέρει να το διαβάσει, και ο Έλληνας τώρα είναι τόσο ψόφιος, είναι τόσο γεμάτος βρώμα και μικροπρέπεια που σκουληκιάζει».
Σ’ αυτούς να προσθέσουμε τον Ξενόπουλο, τον Σικελιανό, τον Μαλακάση, τον Νιρβάνα, τον Γαβριηλίδη. Ο Γιαννόπουλος με τα τέσσερα κείμενα που μας κληροδότησε επέδρασε σε ένα μεγάλο μέρος της δημιουργικής Ελλάδας του περασμένου αιώνα. Δεν διδάχθηκε ποτέ σε σχολείο ή σε πανεπιστήμιο, και σήμερα τα Άπαντά του κυκλοφορούν σε μια μάλλον πρόχειρη έκδοση του οίκου Ελεύθερη Σκέψις. Πολιτικός εξόριστος από τη Δημοκρατία των Γραμμάτων, ο αυτόχειρας θεωρείται ακροδεξιός εθνικιστής, κάτι σαν μίασμα. Είναι η απόσταση που χωρίζει τον 20ό αιώνα από τον 21ο. Μεσολάβησε η Μεταπολίτευση, η ηγεμονία της Αριστεράς, που άλωσε την εκπαίδευση και φρόντισε να καθαρίσει το χωράφι των γραμμάτων από τα ζιζάνια. Κι ο Γιαννόπουλος ήταν ένα ζιζάνιο.
Αυτό, από μόνο του, ήταν ένα κίνητρο για να γράψω τη μυθιστορηματική του βιογραφία. Χωρίς να έχω πολιτικές προκαταλήψεις πλέον, πιστεύω ότι η οικειοποίησή του από την εθνικιστική ακροδεξιά αδικεί το έργο του. Ο Γιαννόπουλος, σε αντίθεση με τον Ίωνα Δραγούμη, τον φίλο του, δεν ενεπλάκη ποτέ στην πολιτική. Η μόνη του εμπλοκή ήταν με τον Στρατιωτικό Σύνδεσμο, όπου κάποια στιγμή εμφανίστηκε ως «σύμβουλος». Τι σόι σύμβουλος μόνον τα όπλα του μυθιστοριογράφου μπορούν να το περιγράψουν, όπως θα διαπιστώσει ο αναγνώστης του βιβλίου. Ο Γιαννόπουλος ήταν μύστης της ελληνικότητας, όμως αυτό που προτείνει στους δημιουργούς δεν είναι υποταγή στην παράδοση. Ψάχνει να καθαρίσει το βλέμμα από στερεότυπα και να το φέρει αντιμέτωπο, γυμνό, με τη δύναμη της «ελληνικής γραμμής». Τους δείχνει τον δρόμο για να υπηρετήσουν τη θεότητα του καιρού τους, την πρωτοτυπία του μοντερνισμού. «Αν θέλετε να κάνετε δική σας ζωγραφική, μοναδική ζωγραφική, ξεχάστε αυτά που σας μαθαίνουν στις σχολές και σχεδιάσατε τα αγκάθια της Αττικής γης». Ας μην ξεχνάμε ότι τα ίδια χρόνια ο Πικάσο αναζητεί τη δική του μοναδικότητα στις αφρικανικές μάσκες. Ο Γιαννόπουλος τους λέει: «Δεν σας χρειάζονται οι αφρικανικές μάσκες. Σας φτάνει το τοπίο».

Όμως το βιβλίο δεν είναι δοκίμιο. Το κατατάσσω σε αυτό το υβριδικό είδος της μυθιστορηματικής βιογραφίας. Είναι αντίστοιχη χειρονομία με αυτήν που με οδήγησε να γράψω το Βερονάλ για τον άλλον αυτόχειρα, τον Ιωάννη Συκουτρή, το Μυθιστόρημα του Ξενοφώντα για τον συγγραφέα της Αναβάσεως και το Αριστερό χέρι της Αφροδίτης για την ανακάλυψή της στη Μήλο και τη μεταφορά της στο Λούβρο. Και εννοείται τη Σελάνα, τη μυθιστορηματική βιογραφία του Ικτίνου, του αρχιτέκτονα του Παρθενώνα.

Το βιβλίο δεν είναι βιογραφία με την παραδοσιακή σημασία του όρου. Η βιογραφία εξαντλείται στα πραγματικά τεκμήρια, είναι δουλειά ιστορικού. Μια μυθιστορηματική βιογραφία καλύπτει τα κενά των τεκμηρίων με την προβολή τους στο εν δυνάμει τους. Κοινώς αντιμετωπίζει το βιογραφούμενο πρόσωπο ως υπόθεση. Σαν μυθιστοριο­γράφος. Στο κάτω κάτω δεν νομίζω ότι έκανε κάτι διαφορετικό ο Πλούταρχος με τους Βίους του. Μάζευε πληροφορίες, χωρίς να έχει τα μέσα να τις ελέγξει, και τις τοποθετούσε σε μια αφηγηματική τάξη, η οποία και περιέγραφε το δυναμικό αποτύπωμα του χαρακτήρα του, ηθικό ή πολιτικό. Το ίδιο έκαναν και ο Στέφαν Τσβάιχ, ο Εμίλ Λούντβιχ ή ο δικός μας Άγγελος Βλάχος με το έργο του Ο κύριός μου Αλκιβιάδης στον 20ό αιώνα. Σήμερα, με την ευκολία πρόσβασης στα αρχεία που παρέχει το διαδίκτυο, οι βιογραφίες έχουν καταντήσει μυρμηγκοφωλιές πληροφοριών, οι οποίες με τον όχλο τους πνίγουν το αποτύπωμα του προσώπου. Τι σημασία έχει αν ο Σάμιουελ Μπέκετ φορούσε πορτοκαλί πουλόβερ;

Στο κείμενο αυτό προσπάθησα να αποτυπώσω το αίσθημα που άφησε το πέρασμα του Περικλή Γιαννόπουλου. Είναι σαν να προσπαθείς να μεταφράσεις σε λέξεις το αίσθημα της τρικυμίας, ακόμα κι αν δεν υποφέρεις από ναυτία. Για να το μοιραστείς με τον αναγνώστη, πρέπει καταρχήν να υπάρχει η κοινή αντίληψη της σταθερότητας που ανέτρεψε η τρικυμία. Πού να τη βρεις αυτήν με τον Περικλή; Στον έρωτά του με τη Σοφία Λασκαρίδου, στη θεατρικότητα της καθημερινής του ζωής ή, μήπως, στη θεαματική αυτοκτονία του; Όλα γύρω του και μέσα του είναι τρικυμία. Όλα, εκτός απ’ την ακρογιαλιά του Σκαραμαγκά που τον υποδέχθηκε. Πώς να μη σκεφτώ αυτό που έγραψε ο Ντοστογιέφσκι στους Αδελφούς Καραμάζοφ: «Σε κάθε ψυχή φωλιάζει ένα ομηρικό ακρογιάλι που την περιμένει για να την αναπαύσει»;

Γιατί ο Περικλής Γιαννόπουλος; Μα είναι απλό. Η Ελλάδα των σύγχρονων καιρών μπορεί να μην έβγαλε μεγάλους επιστήμονες ούτε φιλοσόφους διεθνούς κύρους, όμως μας πρόσφερε γενναιόδωρα παλαβούς χαρακτήρες. Πώς το λέει ο Εντμόν Αμπού στην Ελλάδα του Όθωνα; Παραφράζω: «Οι Έλληνες μπορεί να είναι αμόρφωτοι, μπορεί να μην είναι ιδιαιτέρως έξυπνοι, όμως τι χαρακτήρες!».

Τάκης Θεοδωρόπουλος