Ήμουν 6 ετών όταν ερωτεύτηκα τα μυστήρια. Σε κάποιο σχολικό βιβλίο υπήρχε μια –όχι και τόσο ακριβής– άσκηση κατανόησης κειμένου για το Mary Celeste, ένα καράβι που βρέθηκε να αρμενίζει άθικτο στον Ατλαντικό το 1872. Μάλιστα, στο μαγειρείο ετοιμαζόταν ένα γεύμα, ενώ το πλήρωμά του, οι επιβάτες και η σωσίβια λέμβος είχαν εξαφανιστεί. Ήμουν κατενθουσιασμένη! Ακόμη με θυμάμαι ξαπλωμένη στο χαλί του σαλονιού με το βιβλίο, να υπόσχομαι στον εαυτό μου πως όταν πέθαινα, θα ρωτούσα τον Θεό να μου πει τι ακριβώς είχε συμβεί. Θα μπορούσα, ίσως, να σχηματίσω μια ευθεία γραμμή από εκείνη τη στιγμή μέχρι το σημείο όπου βρίσκομαι σήμερα, περνώντας ανάμεσα από λογοτεχνικά και πραγματικά μυστήρια που έχω καταβροχθίσει από τότε.

Για μένα τα βιβλία μυστηρίου χωρίζονται σε δύο κατηγορίες. Στη μία κατηγορία (Αγκάθα Κρίστι, Σέρλοκ Χολμς) όλα αφορούν την αποκατάσταση της τάξης. Τα βασικά ερωτήματα έχουν σχέση με συγκεκριμένα γεγονότα: Ποιος το έκανε; Πώς το έκανε; Η αλήθεια στις ιστορίες αυτές είναι κάτι αντικειμενικό και οι απαντήσεις ακλόνητες και οριστικές. Μέχρι το τέλος του βιβλίου κάθε στοιχείο που προκαλεί σύγχυση συνδέεται με τα υπόλοιπα και το κίνητρο του δολοφόνου είναι ξεκάθαρο· το καλό διαχωρίζεται από το κακό, οι ένοχοι καταλήγουν είτε στη φυλακή είτε νεκροί, ή έστω έχουν αναγνωριστεί, ενώ οι αθώοι μπορούν να συνεχίσουν ελεύθεροι τη ζωή τους.
Τα βιβλία αυτά πολλές φορές απορρίπτονται ως προβλέψιμα και απλοϊκά, όμως είναι κάτι πολύ περισσότερο. Σε έναν κόσμο συχνά χαοτικό και παράλογο, έχουμε ανάγκη τέτοιες ιστορίες. Κατά τη διάρκεια του πρώτου εγκλεισμού εξαιτίας του Covid καταβρόχθιζα τα βιβλία της Αγκάθα Κρίστι σαν Smarties. Μάλιστα, ένας βιβλιοπώλης μού έλεγε ότι τα μυθιστορήματά της ξεπουλούσαν διαρκώς. Έχουμε ανάγκη να πιστέψουμε ότι μερικές φορές τα πράγματα μπορούν να ταιριάξουν μεταξύ τους και να βγάζουν νόημα, ακόμα κι όταν αυτό μοιάζει αδύνατον· ότι κάποια μέρα η κρίση μας θα λάβει τέλος και θα καταφέρουμε να την αφήσουμε πίσω μας. Η καθαρή επίλυση που προσφέρουν τα βιβλία του συγκεκριμένου είδους –ο Α σκοτώνει τον Β, ο Γ βρίσκει ποιος το έκανε– τα καθιστούν ιδανικά για να εκφραστεί ο άξια κερδισμένος θρίαμβος της τάξης και του νοήματος.
Υπάρχουν όμως και τα άγρια μυστήρια. Σε αυτά τα βιβλία κάποια ερωτήματα παραμένουν αναπάντητα. Ίσως ο δολοφόνος είναι ασύλληπτος ή η διαδικασία επίλυσης του μυστηρίου οδηγεί σε περισσότερες αναταραχές ή η λύση δεν οδηγεί στη δικαίωση, αλλά λειτουργεί και εναντίον της.
Στα άγρια μυστήρια η τάξη δεν αποκαθίσταται, επειδή η τάξη δεν είναι το ζητούμενο. Η αλήθεια δεν είναι αντικειμενική και ακλόνητη· είναι σκοτεινή, ύπουλη, δίκοπη. Το καλό δεν μπορεί να διαχωριστεί με ξεκάθαρο τρόπο από το κακό. Τα κρίσιμα ερωτήματα δεν αφορούν γεγονότα – είναι πολύ περισσότερο νεφελώδη και μπερδεμένα: Τι είμαστε ικανοί να κάνουμε; Σε ποιον βαθμό καθορίζουν οι επιλογές, οι περιστάσεις ή η φύση το ποιοι είμαστε; Πώς ανταποκρινόμαστε σε οτιδήποτε φαντάζει αδύνατο να αντιμετωπίσουμε; Τα ερωτήματα παραμένουν αναπάντητα, επειδή ακριβώς είναι αναπάντητα.
Το μυστήριο είναι επίσης το ιδανικό είδος για να διερευνήσουμε τις τάσεις αυτές. Ασχολείται  με την αλήθεια και τη δικαιοσύνη, τη ζωή και τον θάνατο, και με τις πιο περίπλοκες σκέψεις του ανθρώπινου μυαλού, με τις διαδικασίες που κάνει κάποιος το μεταμορφωτικό και αμετάκλητο βήμα προς τον φόνο.

Όταν λατρεύουμε τα βιβλία μυστηρίου, λατρεύουμε και αυτά τα δύο: την άξια κερδισμένη αίσθηση της τάξης και τα αναπάντητα ερωτήματα. Η λίστα με τα 100 καλύτερα βιβλία μυστηρίου σύμφωνα με το περιοδικό TIME καλύπτει όλα τα πεδία από κάθε οπτική γωνία. Βιβλία όπως Η δολοφονία του Ρότζερ Άκροϊντ της Αγκάθα Κρίστι και το The Conjure-Man Dies του Rudolph Fisher μας προσφέρουν την απόλυτη ικανοποίηση να βλέπουμε τα κομμάτια να μπαίνουν στη σωστή θέση, ενώ τα The Round House της Louise Erdrich και το Σκοτεινό ποτάμι του Dennis Lehane αποδεικνύουν περίτρανα την απόλυτη αναποτελεσματικότητα των λύσεων και της λεγόμενης δικαιοσύνης μπροστά στις καταστροφικές επιπτώσεις ενός εγκλήματος. Στο μυθιστόρημα της Patricia Highsmith Ο ταλαντούχος κύριος Ρίπλεϊ ο πρωταγωνιστής είναι το μυστήριο, αυτό που μπορεί να ερευνηθεί, όμως δεν θα λυθεί. Η μυστική ιστορία της Donna Tartt και το Ζούσαμε πάντα σ’ ένα κάστρο της Shirley Jackson δημιουργούν κόσμους όπου καμία απάντηση δεν μπορεί να σταθεί απέναντι στη συντριπτική αίσθηση του άγνωστου. Και Το όνομα του ρόδου του Umberto Eco τα κάνει όλα αυτά μεμιάς, συνδέοντας με τάξη κάθε πραγματικό ερώτημα, ενώ παράλληλα εγείρει σοβαρότερα ερωτήματα προς κάθε κατεύθυνση.

Έχω βρει (και, ευτυχώς, χωρίς να έχω πεθάνει) μια δελεαστική απάντηση στο τι συνέβη γύρω από το Mary Celeste. Το καράβι ήταν φορτωμένο βαρέλια με αλκοόλ. Κάποια από αυτά ίσως είχαν διαρροή, με συνέπεια το πλήρωμα να πιστέψει ότι υπάρχει κίνδυνος να εκραγεί το πλοίο. Τότε όλοι ανέβηκαν στη σωσίβια λέμβο, την έδεσαν στο καράβι για να μπορέσουν να επιστρέψουν σε αυτό εάν και εφόσον ήταν ασφαλές, όμως το σχοινί λύθηκε και η λέμβος παρασύρθηκε από το ρεύμα.
Είναι μια αληθοφανής λύση· ταιριάζει στα γεγονότα με τρόπο τακτικό και ικανοποιητικό. Οφείλω όμως να παραδεχτώ ότι η ιστορία μου άρεσε πιο πολύ όταν τα πιθανά σενάρια οργίαζαν.

Το κείμενο της Tana French δημοσιεύτηκε στο TIME, στις 3/10/2023
https://time.com/collection/best-mystery-thriller-books/6309691/mystery-books-satisfaction/
Μετάφραση: Δέσποινα Δρακάκη